Kalendarium historyczne: rocznica wydania przez Tadeusza Kościuszkę Uniwersału Połanieckiego, skierowanego głównie do ludności polskiej ze stanu chłopskiego.
Dziś w naszym kalendarium przyjrzymy się postanowieniom, jakie zakładał ten dokument.
Zwycięstwo pod Racławicami z 4 kwietnia 1794 roku miało duży wpływ na morale wojska, nie miało jednak żadnego znaczenia strategicznego, gdyż nie otworzyło powstańcom drogi do stolicy. Bardzo szybko wojska powstańcze zostały osaczone pod Połańcem. Tam, 7 maja dyktator powstania Tadeusz Kościuszko wydał uniwersał, w którym obiecywał zniesienie pańszczyzny każdemu chłopu, który przystąpi do walki z rosyjskim zaborcą.
Uniwersał połaniecki był aktem prawnym, którego celem była poprawa sytuacji chłopów pańszczyźnianych. Jego pełna nazwa brzmiała: „Uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych”.
Podstawą prawną dla tego aktu był artykuł IV Konstytucji Trzeciego Maja gwarantujący chłopom opiekę prawa rządu warszawskiego, choć tylko w odniesieniu do umów zawieranych ze szlachtą. Umowy takie nie mogły być samowolnie zmieniane przez właścicieli gruntów i ich następców prawnych.
Zapis konstytucyjny określał chłopów jako najliczniejszą w narodzie ludność, która powinna być traktowana zgodnie z zasadami sprawiedliwości i obowiązków chrześcijańskich. Te dosyć ogólnikowe sformułowania stanowiły punkt wyjścia dla wszystkich późniejszych planów reform, które miały na celu ograniczenie, a docelowo zniesienie poddaństwa chłopów.
Głównym powodem wydania uniwersału była chęć przeciwstawienia się propagandzie moskiewskiej, która nastawiała chłopów przeciwko szlachcie, zachęcając ich do ataków na dwory. Z drugiej strony, Kościuszko liczył na wsparcie chłopstwa dla swojej sprawy. W jego planach insurekcji bowiem, oprócz armii regularnej miały walczyć oddziały tworzone na zasadzie pospolitego ruszenia – bataliony kosynierów i pikinierów.
Uniwersał połaniecki miał ułatwić chłopom przystępowanie do tych oddziałów dzięki zwolnieniu ich na czas trwania wojny z obowiązku pańszczyzny. Oprócz tego, zapowiadał zniesienie poddaństwa osobistego chłopów, generalnie ograniczał wymiar pańszczyzny, przyznawał prawo opuszczenia wsi po spełnieniu określonych warunków (wywiązanie się z obowiązków wobec pana, zawiadomienie komisji porządkowej o miejscu przesiedlenia), a także gwarantował nieusuwalność z gruntu.
Likwidując sądową władzę panów nad chłopami, Uniwersał wprowadzał specjalny urząd dozorcy. Tenże miał reprezentować sprawy chłopskie przed urzędami państwowymi. Jeden dozorca miał mieć pod opieką okręg liczący od 1000 do 1200 gospodarstw.
Większość szlachty była przeciwna postanowieniom Uniwersału i starała się nie dopuścić do jego realizacji, głównie ze względu na swój interes ekonomiczny – ograniczał on wszak pańszczyznę o ok. połowę. Po upadku powstania uniwersał został unieważniony przez władze zaborcze. W XIX wieku stał się jednak symbolem walki o poprawę sytuacji chłopów i wzorem do naśladowania przez patriotów prowadzących wśród nich pracę u podstaw.
Poprzedni wpis z naszego kalendarium dostępny jest tutaj.
Przeczytaj również:
Wspieraj niezależne wydawnictwo:
Podoba Ci się to co robimy? Wesprzyj projekt Magna Polonia!
