Kalendarium historyczne: rocznica śmierci jednego z wybitniejszych władców polskich z dynastii piastowskiej – księcia Kazimierza II, zwanego Sprawiedliwym.
Dziś w naszym kalendarium przyjrzymy się życiu i dokonaniom tego człowieka.
Kazimierz był synem Bolesława Krzywoustego i jego drugiej żony – Salomei z Bergu. Urodził się na krótko przed lub po śmierci ojca, dlatego nie został uposażony ziemią w ustawie sukcesyjnej, spisanej zapewne jeszcze przed jego poczęciem. Wychował się przy matce w przekazanej jej w dożywocie Łęczycy. Choć pochodził z książęcego rodu, przez wiele lat nie miał zupełnie żadnego znaczenia w krajowej polityce.
Jego młodość przypadła na burzliwy okres walk o seniorat między przyrodnimi braćmi – Władysławem Wygnańcem oraz Mieszkiem Starym i Bolesławem Kędzierzawym. Starcia te doprowadziły przede wszystkim do osłabienia znaczenia państwa polskiego i w konsekwencji do upokarzającego hołdu Bolesława Kędzierzawego wobec cesarza Fryderyka Barbarossy w 1157 roku. Gwarantem podległości polskiego seniora został młody Kazimierz, którego oddano cesarzowi jako zakładnika.
Wrócił do kraju w 1160 lub 1161 roku i być może zostałby na zawsze mało znaczącym szlachcicem bez ziemi, który tułałby się między dworami swoich braci, gdyby nie tragiczne wydarzenie z 1166 roku. Wówczas to w bitwie z pogańskimi Prusami zginął Henryk Sandomierski, który w testamencie zapisał mu swoją dzielnicę. Starsi bracia odebrali Kazimierzowi większość spadku, zostawiając mu jedynie skromne Księstwo Wiślickie. Stało się ono jednak mocnym przyczółkiem dla dalszej kariery młodego Polaka.
Gospodarne rządy, skromność i pobożność młodego księcia zjednały mu możnych z pozostałych dzielnic. Część z nich – z Jaksą Gryfitą na czele – próbowali uczynić go głową buntu wobec władzy senioralnej Bolesława Kędzierzawego, jednak ten nie poparł spiskowców i intryga nie doszła do skutku. Po śmierci Kędzierzawego zwierzchnikiem książąt piastowskich został Mieszko Stary, który przekazał Kazimierzowi resztę ziem należnych mu z testamentu Henryka Sandomierskiego.
Brutalne rządy Mieszka w dzielnicy senioralnej spowodowały zawiązanie w 1177 roku spisku możnych i bunt, którego efektem było wypędzenie tyrana z kraju. Inteligencja i spryt Kazimierza spowodowały, że największym wygranym w tym rozdaniu okazał się właśnie on. Przy minimalnym użyciu sił własnych opanował ówczesną dzielnicę senioralną, czyli Małopolskę, Ziemię Łęczycką i Sieradzką. Oprócz tego, dzięki skutecznej akcji dyplomatycznej, odniósł kolejne sukcesy. Oto bowiem książęta panujący na Mazowszu, Śląsku i w Wielkopolsce, uznali go za swojego zwierzchnika.
W ten sposób, u progu lat 80. XII, zjednoczony został niemal cały kraj. Władza Kazimierza była niestety nietrwała, a poparcie książąt i możnych – warunkowe. Oprócz tego, przeciwko nowemu seniorowi spiskował przebywający w cesarstwie Mieszko Stary. Kazimierz dążył do wzmocnienia swojej władzy. W perspektywie czasu miało to na celu całkowite przekreślenie skutków rozbicia dzielnicowego i odnowienie scentralizowanej monarchii.
W 1180 roku Kazimierz zorganizował zjazd możnych świeckich i duchownych w Łęczycy. Na zjeździe postanowiono zlikwidować zasadę senioratu, ustanawiając w jej miejsce dziedziczność tronu krakowskiego w rodzie Kazimierza Sprawiedliwego. Odbyło się to za cenę przywilejów – ograniczono prawo książęce do żądania podwodów, kwater i żywności w czasie przejazdu przez dobra kościelne oraz zniesiono tzw. ius spolii, czyli prawo do przejmowania nieruchomości zmarłych biskupów przez księcia oraz rodzinę fundatora czy darczyńcy.
Od tej pory Kościół w Polsce miał prawo do własnego majątku, niezależnego od władzy księcia. Najdonioślejszym efektem zjazdu łęczyckiego był wynikający z przywileju dla duchowieństwa stan faktyczny, bowiem powyższy przywilej dla kleru bardzo szybko objął także pozostałą ludność, czyli rycerstwo, chłopów i rodzące się mieszczaństwo. Wyrwał on społeczeństwo polskie z przestarzałego prawa rodowego i stał się zaczątkiem nowoczesnego prawa prywatnego.
Do tej pory Polacy trwali w słowiańskim prawie plemiennym, zgodnie z którym nie można było dysponować swoim majątkiem bez zgody krewnych (rodu). Odtąd to już nie rodzina decydowała o losie majątku krewnego, ale on sam i jego dziedzice, co w oczywisty sposób prowadziło do uwolnienia potencjału ekonomicznego, a co za tym idzie – ożywienia gospodarczego. Postanowienia zjazdu łęczyckiego i konsolidacja władzy w Polsce uzyskały aprobatę papieża Aleksandra III.
Niestety Mieszko Stary nie zrezygnował ze swoich pretensji do władzy. W 1181 roku w zdradziecki sposób doprowadził do utraty przez księcia władzy zwierzchniej nad Wielkopolską, Pomorzem Gdańskim i Mazowszem. Było to tym łatwiejsze, że Kazimierz zaangażował się wówczas w sprawy ruskie i nie mógł walczyć jednocześnie na dwóch frontach. Sytuacja stała się krytyczna, gdy Mieszko zaczął starać się o pomoc cesarza Fryderyka Barbarossy dla swoich planów przejęcia pełnej władzy w kraju.
Kazimierz, który był za słaby na konfrontację z Cesarstwem, nie miał wyjścia i musiał złożyć Barbarossie hołd lenny oraz zapłacić trybut. W kraju zapanował stan „zimnej wojny” między obu braćmi. Pycha Mieszka Starego i jego synów spowodowały, że książę mazowiecki Leszek zapisał swoje ziemie Kazimierzowi. Przeszły pod jego kontrolę w 1186 roku. W 1191 roku Mieszko podstępnie zajął stołeczny Kraków, lecz nie utrzymał miasta na długo i powróciło ono pod kontrolę prawowitego władcy.
Kazimierz pokazał się jako sprawny administrator swoich ziem, fundował też wiele kościołów i klasztorów. W 1194 roku ruszył na wyprawę wojenną przeciwko Prusom i Jaćwingom. Poganie zostali pobici w toku błyskotliwej kampanii, dzięki czemu znacznie wzrósł jego prestiż. Niestety książę nie cieszył się sukcesem zbyt długo. 5 maja 1194 roku zmarł w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach. Według przekazów kronikarskich wypił zawartość kielicha i wyzionął ducha. Możliwe, że został przez kogoś otruty.
Był żonaty z księżniczką morawską Heleną, a najbardziej znane jego dzieci to Konrad Mazowiecki oraz Leszek Biały.
Kazimierz, który po swojej śmierci zyskał przydomek Sprawiedliwy, był dobrym gospodarzem, hojnym fundatorem i zazwyczaj skutecznym politykiem. Cechowały go prawość i łagodność obyczajów, co zjednywało mu poparcie poddanych. To z kolei było kluczowe dla ideo zjednoczenia kraju. Plany Kazimierza dotyczące likwidacji rozbicia dzielnicowego powiodły się tylko częściowo, a największym jego sukcesem okazał się zjazd w Łęczycy, który zapoczątkował pozytywne zmiany w polskim prawie prywatnym.
Poprzedni wpis z naszego kalendarium dostępny jest tutaj.
Przeczytaj również:
Wspieraj niezależne wydawnictwo:
Podoba Ci się to co robimy? Wesprzyj projekt Magna Polonia!
