Tatarzy kojarzą nam się przede wszystkim z Chanatem Krymskim oraz Tatarstanem. A gdzie mieli oni swe siedziby, zanim pojawili się w Europie?
Najstarsze źródła, w których pojawiają się Tatarzy pod tą nazwą, to tureckie inskrypcje z VIII wieku. W inskrypcji Bilge Kagana, władcy Drugiego Kaganatu Turków, a także w inskrypcji jego brata Kül Tigina w kilku miejscach mowa jest o ludzie Otuz Tatar (Tatarzy złożeni z 30 klanów/plemion). Z kolei w kontekście wydarzeń z roku 716 pojawia się w inskrypcji Bilge Kagana wzmianka o przymierzu Oguzów z Tokuz Tatar (Tatarzy złożeni z dziewięciu klanów/plemion). Mieli oni zostać pokonani, a ich kraj zdobyty.
Z kolei w roku 747, już w nowej rzeczywistości, tj. po upadku Drugiego Kaganatu Turków i powstaniu na jego gruzach Kaganatu Ujgurów, jak czytamy w inskrypcji tariackiej, przeciw Ujgurom sprzymierzyli się Üç Karluk, Tokuz Oguz i Tokuz Tatar. Ostatecznie w wojnie, która ciągnęła się do końca 749 roku, zostali oni pokonani. W innym miejscu możemy przeczytać o jeźdźcach Tokuz Tatar służących pod rozkazami władcy Ujgurów.
Mamy więc ewidentnie dwa różne ludy tatarskie, z których jeden złożony był z dziewięciu klanów / plemion, a drugi z trzydziestu. Ich siedziby musiały znajdować się gdzieś w sąsiedztwie Mobei. Ale gdzie dokładnie? Cytowane inskrypcje nie dają tu jasnych wskazówek, ale z całą pewnością mówimy o terenach leżących gdzieś na północ i / lub na wschód od dzisiejszej Mongolii.
W źródłach chińskich Tatarzy pod swoją nazwą (Dádárén / 鞑靼人) pojawiają się dopiero w latach czterdziestych IX wieku. Chińscy badacze są co do tego w zasadzie zgodni, że pierwotnie stanowili oni część ludu Shìwéi (室韦). Dodajmy, że Shìwéi to po prostu ta część Xianbei, która pozostała w dawnej ojczyźnie, podczas gdy inne ich odłamy rozeszły się w różnych kierunkach, dając początek różnym ludom.
A jak się mają do nich Tatarzy? Zajrzyjmy w tym miejscu do Księgi Sui (Suí Shū / 隋书), opisującej dzieje dynastii rządzącej Chinami w latach 581-618. Znajdujemy tam bowiem sporo informacji na temat wspomnianego ludu Shìwéi. Jak możemy się stamtąd dowiedzieć, Shìwéi dzielili się ówcześnie na pięć części: Nán Shìwéi (南室韦), Běi Shìwéi (北室韦), Bō Shìwéi (钵室韦), Shēnmòdá Shìwéi (深末怛室韦) i Dà Shìwéi (大室韦). Nie były one ze sobą spokrewnieni, miały nieco inne obyczaje i wszystkie podlegały Turkom (Kök Turkom).
Nán Shìwéi mieli siedziby trzy tysiące li na północ od Kitanu (jedno li to 580 metrów). Dzielili się oni na dwadzieścia pięć części (klanów / plemion), a każdej z nich przewodził Yú Mòfú Mánduō (余莫弗瞒咄). Na północ od Nán Shìwéi żyli Běi Shìwéi, podzieleni na dziewięć plemion. Wódz każdego z nich nazywał się mòhèduō (莫贺咄), a każdemu z nich podlegało trzech mòhéfú (莫何弗). Jeszcze dalej na północ żyli Bō Shìwéi. Nie wiadomo, na ile plemion się dzielili (不知为几部落). Na południowy zachód od Bō Shìwéi swe siedziby mieli Shēnmòdá Shìwéi. Tysiące li od nich w kierunku północno zachodnim rozciągały się siedziby Dà Shìwéi. Jak zaznaczono, “droga do nich jest trudna, a język ich jest niezrozumiały” (径路险阻，语言不通).
Wielu badaczy chińskich zwraca uwagę na tę ostatnią informację. Jak rozumieć, że język ich jest niezrozumiały? Dla kogo? Wydaje się, że dla pozostałych ludów Shìwéi, które posługiwały się językiem mongolskim, o czym zaświadcza chociażby Księga Wei (Wèi Shū / 魏书), gdzie czytamy, iż język Shìwéi jest taki sam jak język Kitanów (Qìdān / 契丹), Kùmò Xī (库莫奚) i Dòumòlóu (豆莫娄).
W rezultacie badacze ci stawiają tezę, iż Shìwéi nie reprezentowali jednego etnosu i że ich północno zachodni odłam posługiwał się jakimś innym językiem. Może tureckim? Przy tym nie tylko nazwa wskazuje na to, że to w Dà Shìwéi winniśmy upatrywać Tatarów.
Księga Sui przedstawia wiele szczegółów na temat życia i obyczajów rzeczonych ludów, a także zamieszkałych przez nie terytoriów. Najwięcej wiadomości przekazano odnośnie Nán Shìwéi i Běi Shìwéi, co pozwoliło badaczom wskazać ich prawdopodobne siedziby. Tak więc Nán Shìwéi mieli mieć swe siedziby na wschód od Jeziora Hulun Nur po rzekę Nen Jiang. Běi Shìwéi z kolei zapewne mieszkali na zachodnich stokach gór Dàxīng’ānlǐng (大兴安岭) oraz w dorzeczu rzeki Nen Jiang, sięgając na wschodzie do zachodnich partii gór Mały Chingan (Xiao Hinggan Ling / 小兴安岭). Bō Shìwéi musieli mieć siedziby na północ od gór Dàxīng’ānlǐng i rzeki Amur, a Shēnmòdá Shìwéi – w dorzeczu rzek Genhe i Argun. A gdzie siedziby mieli Dà Shìwéi? Zapewne gdzieś w dorzeczu Szyłki…
Stara Księga Tangów (Jiù Táng Shū / 旧唐书) wskazuje, że Dà Shìwéi mieli mieć siedziby właśnie nad rzeką Szyłką (Wàngjiàn / 望建河). Podobnie zresztą przedstawia się to w Nowej Księdze Tangów (Xīn Táng Shū / 新唐书), gdzie Szyłka określana jest nazwą Shìjiàn (室建河).
Jak dowiadujemy się ze Starej Księgi Tangów, Dà Shìwéi nie byli najdalej na zachód wysuniętym plemieniem Shìwéi. Tym bowiem miało być graniczące z Ujgurami plemię Wūsùgù (乌素固), które miało mieć siedziby na południowy zachód od Jùlúnpō (俱轮泊).
Dà Shìwéi, jak to zostało wspomniane, mieli mieć siedziby nad rzeką Szyłką, która wypływała z kraju Jùlúnpō, z północno wschodnich rubieży Kaganatu Turków ((Kök Turków). Płynąc dalej, wyginała się, by odtąd płynąć na wschód – przez terytorium plemienne Xī Shìwéi (西室韦), po czym w dalszym ciągu płynęła na wschód – przez kraj Dà Shìwéi, następnie – wciąż kierując się na wschód – rozgraniczała terytoria plemienne Méngwù Shìwéi (蒙兀室韦) i Luòzǔ Shìwéi (落俎室韦), by ostatecznie połączyć się z rzeką Argun, tworząc rzekę Amur. Dodam jeszcze, że w nazwie plemiennej Méngwù Shìwéi (蒙兀室韦) wielu badaczy upatruje źródła nazwy Mongołowie…
A czy Wūsùgù i Xī Shìwéi wyodrębnili się z Dà Shìwéi? Wydaje się to co najmniej prawdopodobne. Przy tym Wūsùgù najwyraźniej musieli mieć siedziby gdzieś nad Jeziorem Bajkał, przy ujściu Selengi.
W czasach dynastii Tang miało dojść do przesunięcia się Dà Shìwéi z dorzecza Szyłki na tereny wokół Kuòliánhǎizi (obecnie Jezioro Hulun Nur) i Yúerpō (obecnie Jezioro Bujr nuur). W efekcie Wūsùgù i Dà Shìwéi mamy tam, gdzie w IX wieku występują dwa odłamy Dádárén…
Na chińskich stronach internetowych można spotkać się z informacją, że lud Shìwéi z płaskowyżu Hulun Buir (okolice jezior Hulun Nur i Bujr nuur) znany był pod nazwą Trzydzieści Nazwisk Dada (三十姓達怛), z kolei Dziewięć Nazwisk Dada (九姓達怛), którzy mieli wyodrębnić się z Trzydziestu Nazwisk Dada, mieli przesunąć się z rejonu na wschód od rzeki Onon do rejonu dolnej Selengi.
W rzeczywistości w źródłach chińskich nie występują nazwy Trzydzieści Nazwisk Dada czy Dziewięć Nazwisk Dada. Mamy tam za to trzy grupy Tatarów – Wschodnich, Zachodnich i Południowych, przy czym dwie pierwsze grupy są wcześniejsze, natomiast trzecia (Południowa) zaistniała nieco później.
Tatarzy Południowi znani są pod nazwami Yīn Shān Shìwéi (陰山室韋) oraz Yīn Shān Dádá (陰山達怛). Swe siedziby mieli oni na zachód od gór Yin Shan – łańcucha górskiego w północnych Chinach, w regionie autonomicznym Mongolia Wewnętrzna, na północ od rzeki Huang He i Wyżyny Ordos. Południowi Tatarzy pojawili się na tamtym terenie zapewne w drugiej połowie IX wieku. Po zniszczeniu przez Kirgizów Kaganatu Ujgurów, którzy to w lwiej części przenieśli się na teren dzisiejszego Wschodniego Turkiestanu i do dzisiejszej prowincji Gansu, w Mobei i Monan zrobiło się luźniej. Skorzystali z tego Tatarzy, którzy objęli w posiadanie część porzuconych przez Ujgurów terenów.
Pojawiają się przy tym hipotezy, iż to Xī Shìwéi przesunęli się na południe, obejmując w posiadanie te tereny. Z drugiej jednak strony padają argumenty, że w procesie formowania Tatarów Południowych musiały brać udział jakieś grupy wywodzące się z Wūsùgù i Dà Shìwéi, tj. Tatarów Zachodnich i Wschodnich.
W 878 roku Zhūyé (朱邪), znany z kart historii jako Li Keyong (李克用), chiński generał, jeden z przywódców Turków Shatuo, który pełnił wówczas funkcję zastępcy dowódcy wojskowego w Datong, stacjonując w prefekturze Wei (蔚州), w dzisiejszym Zhangjiakou, w prowincji Hebei, przyłączył się do buntu wznieconego przez jego współplemieńców – Turków Shatuo. Wkrótce to samo uczynił jego ojciec Zhūxié Chìxīn (朱邪赤心), znany jako Li Guochang (李國昌), wojskowy gubernator obwodu Zhenwu (振武), z siedzibą we współczesnym Hohhot w Mongolii Wewnętrznej. Gdy w 880 roku buntownicy zostali pokonani, Li Guochang i Li Keyong schronili się właśnie u Tatarów (Dádá / 達靼), którzy mieli siedziby koło gór Yīn Shān.
Był to czas wielkiego chaosu w Chinach, które targane były wojną domową. W 881 roku Li Keyong ponownie ruszył do walki, tym razem jako stronnik cesarza Xizonga (唐僖宗), który ułaskawił jego i jego ojca. Towarzyszyło mu wówczas 10.000 Tatarów. W tym czasie Li Guochang pozostawał wśród Tatarów. W kolejnych latach Li Keyong sprawował rządy nad podległymi mu ziemiami, de facto stanowiącymi niezależne państwo, przy czym istotną rolę odgrywali tam Południowi Tatarzy.
Ale wróćmy do Tatarów Wschodnich i Zachodnich. Ci pierwsi w IX wieku musieli być potężnym ludem, przy czym w chińskich źródłach występują oni pod nazwą Hēichēzi Dádá (黑车子达怛). W czasach dynastii Jin i Yuan określani oni byli mianem Tǎtǎer (塔塔儿). Zachodni Tatarzy z kolei w czasach dynastii Tang musieli żyć w rejonie ujścia Selengi. W Nowej Księdze Tangów (Rozdział 30 Geografia) znajdujemy informację o istniejącym tam kraju Tatarów – Dádànpō (达旦泊). Niemal na pewno możemy go utożsamiać z krajem ludu Wūsùgù, o którym mowa w innej partii tegoż dzieła, a który siedziby miał mieć właśnie tam.
Powiązanie Wschodnich Tatarów (黑车子达怛) z Otuz Tatar, a Zachodnich Tatarów (达旦泊) z Tokuz Tatar to jedynie hipoteza, aczkolwiek mająca dość solidne podstawy. Ale nadanie im chińskich nazw – Trzydzieści Nazwisk Dada (三十姓達怛) i Dziewięć Nazwisk Dada (九姓達怛) – to zabieg gabinetowy…
W Tajnej Historii Mongołów (Ménggǔ Mìshǐ / 蒙古秘史) odnajdujemy informację, że nad rzeką Wūěrxùn (乌尔逊河), która łączy Yúerhǎizi (鱼儿海子 / Jezioro Bujr nuur) i Kuòliánhǎizi (阔连海子 / Jezioro Hulun Nur), żyły dwa plemiona Tatarów (塔塔儿): Āyìlǐwùtì (阿亦里兀惕) i Bèilǔwùtì (备鲁兀惕).
Z kolei nieco dalej na południe, w rejonie Ulgain Gol oraz jej dopływu Seyeleji, spotykamy cztery odłamy (plemiona?) Tatarów: Cháāān (察阿安), Alēichì (阿勒赤), Dōutǎwùtì (都塔兀惕) i Alǔhái (阿鲁孩). Na wschodzie sąsiadowali oni z ludami Wēngjí (翁吉). Wēngjílá (翁吉剌) to oczywiście odłam Mongołów, na czele którego stał Czyngis-chan.
Zestawienie danych geograficznych pochodzących z różnych źródeł pozwoliło badaczom wysnuć wniosek, że w Historii Liao (Liáo Shǐ / 辽史) i w Księdze Jin (Jìn Shū / 晉書) Tatarzy występują pod nazwami Zǔbǔ (阻卜) i Zǔ (阻). Prawdopodobnie w ten sposób pierwotnie określali ich Kitanowie, którzy to w 907 roku podbili północne Chiny, ustanawiając tam dynastię Liao (na południu funkcjonowały odtąd niezależne państewka, różniące się wielkością i okresem istnienia, znane w historiografii jako „dziesięć królestw”). Terytorium Liao obejmowało nie tylko współczesne północne i północno-wschodnie Chiny, ale też większą część Mongolii oraz fragmenty Syberii.
W Historii Liao możemy między innymi przeczytać, że różne plemiona Zǔbǔ żyły na rozległych obszarach od granicy państwa rządzonego przez dynastię Liao po rzekę Lúqú (胪朐河). Dziś rzeka ta nosi nazwę Kerulen i znajduje się we wschodniej Mongolii i północno wschodnich Chinach. Wypływa ona z gór Chentej, w ajmaku chentejskim, a kończy swój bieg, wpadając do Jeziora Hulun Nur. Bez wątpienia chodzi tu o Wschodnich Tatarów, którzy to ostatecznie zmuszeni byli uznać nad sobą zwierzchnictwo Kitanów (Liao).
A co z Zachodnimi Tatarami? Otóż w roku 923 (drugi rok Tiānzàn / 天赞二年), we wrześniu, miała miejsce wyprawa przeciw Zachodnim Zǔbǔ (Xī Zǔbǔ / 西阻卜), którzy zbuntowali się i oblegli miasto Kědūn (可敦城). Ekspedycja, która ruszyła mu na pomoc, na czele której stał gubernator Nièlǔgǔ (涅鲁古) i inni generałowie, napotkała wroga na południowy zachód od miasta Kědūn.
Tak więc z Zachodnimi Zǔbǔ ekspedycja starła się na południowy zachód od miasta Kědūn, które zdaniem chińskich badaczy zlokalizowane było na wschód od rzeki Orchon, na terenie dzisiejszego ajmaku bulgańskiego w Mongolii. Zachodni Zǔbǔ zdają się więc odpowiadać Dádànpō (达旦泊) z czasów dynastii Tang, którzy to skierowali swą ekspansję na południe, co stało się możliwe za sprawą zniszczenia Kaganatu Ujgurskiego przez Kirgizów.
Wraz z ekspansją Kitanów Mobei i Monan stały się domeną ludów mongolskich. Odtąd to one odgrywały tam kluczową rolę, podporządkowując sobie tych Turków, którzy pozostali w ojczyźnie. Tatarzy stanowili istotny składnik armii mongolskiej, która pod wodzą Czyngis-chana ruszyła w XIII wieku na Zachód, docierając w swych podbojach do Europy.
Wojciech Kempa
Przeczytaj również:
Wspieraj niezależne wydawnictwo:
Podoba Ci się to co robimy? Wesprzyj projekt Magna Polonia!
