W starożytnych źródłach chińskich odnajdujemy lud Dili (狄历) lub Dingling (丁零), który to możemy identyfikować z Prototurkami, podobnie jak i lud Xiongnu (匈奴), od którego to mieli pochodzić Hunowie. Jednak to Dinglingowie, a także Kök Türcy (Tūjué / 突厥), o których będzie mowa za chwilę, byli tymi, od których wywodzi się większość współczesnych narodów tureckich.
W połowie I wieku konfederacja ośmiu (południowych) plemion Xiongnu zbuntowała się. W ten sposób powstało Południowe Xiongnu. Podział ów okazał się trwały. Południowi Xiongnu osiedlili się wówczas po chińskiej stronie Wielkiego Muru. Z kolei Północni Xiongnu, czyli trzon ludu, blisko cztery dekady później pokonani zostali przez Xianbei (鲜卑) i Chińczyków, po czym ruszyli na zachód. To od nich, zdaniem większości badaczy, mieli pochodzić Hunowie, którzy w IV – V wieku odegrali tak ważną rolę w dziejach Europy…
Najdawniejsze dzieje Turków / część drugahttps://t.co/5dUL31mMu3
— Magna Polonia (@magnapolonia) February 11, 2023
Ale wróćmy do tego, co działo się na mongolskich stepach. Otóż po śmierci Tanshihuai (檀石槐), który panował od ok. 156 roku do roku 181, państwo Xianbei pogrążyło się w chaosie. Dinglingowie ponownie odzyskali niepodległość. Jak to zostało już zasygnalizowane, z czasem większość Xianbei przeniosła się na południe, na terytorium Chin, które w tym okresie przeżywały okres totalnej dezintegracji. Dinglingowie zajęli ich miejsce na stepie. Dodajmy, że w następnych latach także spora część Dinglingów osiedliła się w Chinach.
Warto podkreślić, że w tym okresie istniały dwie grupy plemion Dingling. W nieznanych nam bowiem okolicznościach część z nich udała się na zachód, na terytorium dzisiejszego Kazachstanu. Byli to tzw. Zachodni Dingling (西丁零). Nie wykluczone, że to jakiś ich odłam stanowili Bułgarzy, którzy w IV wieku pojawili się w południowo-wschodniej Europie. Z kolei ci, którzy pozostali na miejscu, czyli w pobliżu Jeziora Bajkał, zwani byli Północnymi Dinglingami (北丁零). Wydaje się jednak, na co wskazuje cytowane już dzieło Weilüe, że w ramach Zachodnich Dinglingów również występowała grupa plemion nazywana północną, co wprowadzało pewne zamieszanie, z którym miał problem autor tegoż dzieła.
Yu Huan (魚豢) w napisanym w latach 239-265 n.e. dziele Weilüe (魏略) stwierdza mianowicie, że Królestwo Dingling leżało na północ od Kangju (康居) – królestwa, którego centrum znajdowało się w dzisiejszym północno wschodnim Uzbekistanie. Owo Królestwo Dingling miało mieć 60.000 ludzi zdolnych do noszenia broni. Wytwarzano w nim słynne skóry sobolowe, a także biało-niebieskie skóry z lisa polarnego. Dalej czytamy, iż „uważano, że prawdopodobnie ci Dinglingowie byli tymi samymi Dinglingami, którzy są na północ od Xiongnu, ale Północni Dinglingowie są na zachód od Wusun i wydaje się, że są innego pochodzenia”. Co więcej, na północ od Xiongnu – dodał Yu Huan – znajdują się królestwa Hunyu, Qushi, Dingling, Gekun i Xinli.
„Wiadomo, że jeśli udasz się na południe od Morza Północnego (Jezioro Bajkał), ponownie znajdziesz Dinglingów. To nie ci sami Dinglingowie co na zachód od Wusun” – pisał Yu Huan, dodając, że starzy ludzie z Wusun powiadają, iż na północ od Dinglingów znajduje się królestwo Majing, o czym zresztą była już mowa w pierwszym artykule niniejszego cyklu.
W drugiej połowie IV wieku chan Zachodnich Dinglingów Zhai Bin (翟斌) poprowadził swoje hordy z Kazachstanu do środkowych Chin, do kraju, w którym panował Fu Qin. Początkowo Zhai Bin wiernie mu służył, ale z czasem zbuntował się przeciwko niemu, zapoczątkowując okres krwawych wojen domowych. Koniec końców – jeden z kolejnych przywódców owych hord Dinglingów, Zhai Liao (翟辽), w 388 roku założył państwo Zhai Wei (翟魏), na terenie dzisiejszej prowincji Henan. Nie przetrwało ono długo, bowiem już w roku 392 przestało istnieć.
Wróćmy jednak do tego, co działo na stepach mongolskich. Żyjący tam Dinglingowie w źródłach chińskich coraz częściej nazywani byli Gaoche (高車), czyli „wysoki wóz”, a to za sprawą wysokich wozów, o których pisali Chińczycy. W Księdze Wei (Wei Shou / 魏書) możemy przeczytać: „Gaoche migrują w poszukiwaniu trawy i wody. Ubierają się w skóry i jedzą mięso. Ich bydło i owce są takie same jak u Rouran, ale koła ich wozów są wysokie i mają bardzo wiele szprych.”
Z Księgi Wei dowiadujemy się też, że początkowo Gaoche nosili nazwę Dili (狄历), zaś mieszkańcy Północy określali ich nazwą Chile (敕勒). Zaraz potem możemy przeczytać: „Chińczycy określają ich jako Gaoche Dingling. Krótko mówiąc, ich język i Xiongnu są takie same, ale czasami występują niewielkie różnice. Albo można powiedzieć, że oni są młodszymi krewnymi Xiongnu z dawnych czasów.” Warto tu zwrócić uwagę, iż język Gaoche (Dinglingów) był niemal identyczny jak język Xiongnu, aczkolwiek występowały tu pewne różnice.
W tym momencie na scenie pojawiają się Rouranie. Ich pierwszym władcą był Yujiulü (与郁久), który jako dziecko został schwytany przez Tuoba – jedno z plemion pierwotnie współtworzących konfederację Xianbei, które to następnie – występując już samodzielnie – opanowało znaczną część północnych Chin. Tuoba nadali mu imię Mugulü (木骨闾). Początkowo był on niewolnikiem, ale – doceniony przez Tuoba – służył następnie u nich jako kawalerzysta. Dopuścił się on jednak zbrodni, za którą groziła mu kara śmierci. Udało mu się zbiec w góry. Ukrywał się wśród rozległych dolin. Tam wkrótce dołączyła do niego przeszło setka zbiegłych niewolników. Po śmierci Mugulü przywództwo nad tą grupą przejął jego syn Chēlùhuì (車鹿會). Takie były początki szybko rozrastającej się ordy…
W 394 roku Rouranie ponieśli kolejną z całej serii klęsk w walce z Tuoba, którzy w międzyczasie ustanowili państwo Północne Wei (z ludu Tuoba wywodziła się rządząca nim dynastia cesarska – Północna Dynastia Wei). Wódz Rouranów, Heduohan (曷多汗), który dostał się do niewoli, został stracony, podobnie jak wielu jego ludzi. Brat Heduohana, Shèlún (社崙), w odwecie najechał kilka terytoriów plemiennych pozostających w zależności od Tuoba, ale w 399 roku poniósł klęskę i został zmuszony do ucieczki na zachód. Tutaj zastąpił mu drogę Beihouli (倍侯利), przywódca plemienia występującego w źródłach chińskich pod nazwą Huihe (回紇) lub Yuanhe (袁紇), a które u nas znane jest jako Ujgurzy. Bitwa zakończyła się wielkim zwycięstwem Rouranów, a Beihouli z resztką swojego ludu udał się na południe, pod skrzydła Tuoba, którzy go przygarnęli, nadając mu tytuł księcia Mengdu. Po pokonaniu Ujgurów Shelun podporządkował sobie pozostałych Gaoche i ogłosił się kaganem.
W tym kontekście warto przytoczyć legendę, wedle której przywódca Ujgurów Buk Chan (卜可汗) poprowadził swój lud, będący jednym z sześciu plemion federacji Gaoche, do regionu na południe od pustyni Gobi, gdzie nauczył się rolnictwa. Przywódca Ujgurów zbuntował się później przeciwko Północnej Dynastii Wei i wyemigrował z powrotem na północ, aczkolwiek na krótko, bowiem niedługo potem ponownie udał się na południe. Ta ostatnia informacja prawdopodobnie pozostaje w związku z tym, o czym będzie mowa za chwilę…
Za panowania Sheluna i jego następcy Datana Rouranie dotarli w swych podbojach aż do Issyk Kul, doprowadzając do opuszczenia swych siedzib przez Wusunów. Najechali też Tuoba (Północne Wei), ale w bitwie stoczonej 16 czerwca 429 roku zostali pokonani. Cesarz Taiwu podjął pościg za pobitą armią Rouranów, ale ta zdołała mu się wymknąć.
Następnie armia Północnego Wei zaatakowała plemiona Wén Gāochē (闻高车), które miały swe koczowiska na obszarze rozciągającym się na wschód od jeziora Bajkał (Sìníbēi / 巳尼陂). Setki tysięcy ludzi oraz milion zwierząt (konie, bydło, owce) przesiedlono na południe od pustyni Gobi – na tereny dzisiejszej Mongolii Wewnętrznej oraz do północnych części prowincji Shanxi i Hebei. Początkowo przesiedleni Gāochē nadal trudnili się wyłącznie hodowlą, ale z czasem nauczyli się uprawiać rolnictwo.
Gaoche, którzy przesiedleni zostali w granice Cesarstwa Północnego Wei, występują w źródłach jako Chile i dzielą się na trzy grupy. Zachodni Chile (西部敕勒), zwani też Hexi Chile (河西敕勒), zajmowali część wyżyny Ordos (na południe od Żółtej Rzeki) oraz tereny leżące na wschód od Żółtej Rzeki i na zachód od Juwu Zhousai (obecnie Zuoyun Shanxi), gdzie Tuoba wznieśli swoją stolicę, Pingcheng. Siedziby Wschodnich Chile (东部敕勒) rozciągały się na wschód od Juwu Zhousai, a Północni Chile (北部敕勒) zamieszkiwali północ kraju (wzdłuż granicy).
Gdy władcą Północnego Wei był Wénchéng (文成), który panował w latach 452 – 465, pięć plemion Gaoche udało się na północ, aby złożyć ofiary niebu, a tłum ich liczył dziesiątki tysięcy ludzi. Jak już sobie poszli, tak nie wrócili. Po latach przypomniał sobie o nich cesarz Xiàowén (孝文), który wezwał ich do powrotu na południe, ale oni odmówili. Wówczas cesarz wysłał po nich Gēshù (纥树), ale ten przyłączył się do buntu, stając na jego czele. Gubernator Yǔ Wénfú (宇文福) podjął wyprawę przeciw niemu, lecz został pokonany i zmuszony do odwrotu.
W 485 roku zmarł kagan Rouranów Yucheng, którego następcą został jego syn Dulun. Ten niedługo potem wszczął wojnę przeciwko Tuoba (Północne Wei). Południowo-zachodnia grupa Gaoche (dwanaście klanów), która wcześniej podporządkowała się Rouranom, w 487 roku podniosła przeciw nim bunt. Nie jest dla mnie jasne, czy chodzi tu o plemiona, o których była mowa przed chwilą jako o Zachodnich Chile, ani też to, czy w okresie bezpośrednio poprzedzającym ów bunt biorące w nim udział plemiona zamieszkiwały mongolskie stepy, czy też okolice leżące na zachód od stolicy Północnego Wei. W każdym razie owa grupa plemion Gaoche (ok. 100.000 jurt) podjęła ucieczkę, którą poprowadzili A-Fuzhiluo (阿伏至羅) oraz jego młodszy kuzyn Qiongqi (窮奇). Pokonali oni ścigającą ich armię, dowodzoną przez Duluna i jego wuja Nagaia.
W ten sposób doprowadzili oni swój lud do Dżungarii (współcześnie – północno zachodnie Chiny), do regionu Fore Cheshi (車師前國), gdzie założyli swoje państwo – królestwo Houloufule (侯婁匐勒), które to od południowego wschodu graniczyło z królestwem Gaochang, leżącym w Kotlinie Turfańskiej. Dodajmy, że w królestwie Gaochang rządził wówczas – zależny od Rouranów – król Kan Shougui.
Jako że wśród Gaoche, którzy osiedlili się w Dżungarii, kluczową rolę odgrywał klan Fufuluo (副伏罗), stąd też tę grupę Gaoche zaczęto nazywać Fufuluo. W 487 roku Fufuluo narzucili zwierzchnictwo plemionom zamieszkującym obszar między górami Tienszan i Jeziorem Bałchasz (dziś: południowo wschodni Kazachstan), występującym uprzednio pod nazwą Yueban (chiński: 悅般) albo „Słaby Xiongnu” i stanowiącym odłam północnego Xiongnu. Były to plemiona Chuyue (處月), Chumi (處密), Chumukun (處木昆) oraz Chuban (處半).
Fufuluo sprzymierzyli się z Tuoba (Północne Wei) w 490 roku i w sojuszu z nimi toczyli wojny przeciwko Rouranom, które z przerwami ciągnęły się przez ponad pięćdziesiąt lat. W 491 roku Fufuluo najechali Gaochang, zabijając króla Kana Shougui. Nowym królem został Zhang Mengming (張孟明), który odtąd rządził w imieniu Fufuluo, będąc ich wasalem. Równocześnie Fufuluo prowadzili ekspansję w kierunku leżących na jedwabnym szlaku miast w dolinie rzeki Tarym. Okolicznością sprzyjającą była śmierć Duluna, wspomnianego już władcy Rouranów, który zmarł w 492 roku. W rezultacie większość miast w dorzeczu Tarymu znalazła się pod kontrolą Fufuluo.
Rozległe państwo, którego terytorium obejmowało większą część dzisiejszego regionu Sinciang (Xīnjiāng / 新疆), a także południowo wschodni Kazachstan, było rządzone w taki sposób, iż plemionami północnymi rządził bezpośrednio A-Fuzhiluo, a jego młodszy kuzyn Qiongqi rządził w jego imieniu plemionami południowymi. Te drugie swe koczowiska miały na południe od pasma Tienszan.
Tymczasem pojawiło się nowe zagrożenie, mianowicie Heftalici, określani w źródłach bizantyjskich mianem Białych Hunów, którzy panowali na obszarze obejmującym międzyrzecze Syr-Darii i Amu-Darii oraz północny i środkowy Afganistan – aż po Kabul. W 497 roku zaatakowali oni Gaoche (Fufuluo), zabili Qiongqi i schwytali jego synów Mietu (彌俄突) i Yifu (伊匐). W rezultacie rozszerzyli oni kosztem Fufuluo swoją domenę aż do Karashahr. Także plemiona dawnego Yueban uznały zwierzchnictwo Heftalitów.
Dorzecze rzeki Tarym, utracone przez Fufuluo na rzecz Heftalitów w 497 roku
Po śmierci A-Fuzhiluo jego następca Baliyan (跋利延), który panował w latach 503-505, próbował utrzymywać przyjazne stosunki z Rouranami, ale został obalony przez Mietu (505-516), który powrócił z niewoli u Heftalitów, którzy to pomogli mu w przejęciu władzy nad Fufuluo. Mietu zerwał z Rouranami, prowadząc wrogą wobec nich politykę, podobnie jak i panujący po nim jego brat Yifu (518-524). Najmłodszy z braci, Yueju (越居), zabił w 524 roku Yifu, po czym objął władzę nad Fufuluo. Po klęsce w wojnie z Rouranami w 536 roku Yueju został zastąpiony przez Bishi (比適), syna Yifu, który panował w latach 536-540. Fufuluo ponieśli całą serię porażek w wojnie z Rouranami, gdy na czele tych ostatnich stał Anagui, który w końcu zadał im ostateczną klęskę w roku 541. Panujący wówczas nad Fufuluo Qu-bin (去賓) był ostatnim suwerennym władcą tego ludu.
W tym momencie na arenę wkraczają Turcy…
Cofnijmy się w tym miejscu do wydarzeń rozgrywających się ponad sto lat wcześniej… Otóż z Księgi Sui (Sui Shū / 隋書) dowiadujemy się, że 18 października 439 roku władca Tuoba, cesarz Taiwu z Północnego Wei, podbił królestwo Północne Liang, w którym panował Jǔqú Mùjiān (沮渠牧犍). Przypomnijmy, że królestwo Północne Liang założone zostało przez Xiongnu i znajdowało się we wschodnim Gansu. Według Księgi Sui z chwilą jego upadku 500 rodzin Aszyny uciekło stamtąd na północny zachód, do Kaganatu Rouranów, osiedlając się w sąsiedztwie królestwa Gaochang. Odtąd dla władców Rouranów mieli oni ponoć wydobywać żelazo i pracować jako kowale.
Badacze zwracają uwagę, że nazwa rodu rządzącego Turkami, „Aszyna”, jest prawdopodobnie pochodzenia sogdyjskiego i najczęściej jest tłumaczona przez nich jako „niebieski”. W tym miejscu warto zauważyć, iż takie jej odczytanie znakomicie współgra z faktem, że w swoich inskrypcjach Kül Tigin i Bilge-kagan (panował w latach 716 – 734) określali siebie jako „Kök Türk” – gdzie „Kök”, zdaniem językoznawców, w języku starotureckim znaczyło właśnie „Niebieski”, a słowo „Türk” prawdopodobnie znaczyło tyle co pochodzący, stworzony, urodzony, ale też stworzenie i człowiek. Jednakże część badaczy wyprowadza słowo „Türk” z innych języków, w szczególności z sogdyjskiego (Türkit). Zaznaczmy, że większość znanych nam imion tureckich kaganów nie ma charakteru tureckiego.
To jednak nie wszystko, także szereg innych poszlak zdaje się wskazywać na związki Turków z obszarem sogdyjskim. Czy to znaczy, że byli oni Irańczykami? Peter B. Golden uważa, iż „trudna do uniknięcia wydaje się konkluzja, że Turcy, per se, mieli silne powiązania – jeśli ostatecznie stamtąd nie pochodzili – z Irańsko-Tocharskim Wschodnim Turkiestanem”. Ale nie zapominajmy też, że Yuèzhī (月氏), utożsamiani z Tocharami, pierwotnie zamieszkiwali właśnie Gansu. Możliwe więc, że Kök Türcy stanowili po prostu pozostałość tej ich części, która nie wzięła udziału we wspomnianej w pierwszym artykule niniejszego cyklu wędrówce, zaś pozostając przez długie wieki w zależności od Xiongnu ulegali stopniowej turkizacji.
W zasadzie nie wiadomo nic, co działo się z Turkami przez kolejne ponad sto lat po przybyciu do nowych siedzib, aż do momentu, gdy na ich czele stanął Bumin, syn Aszyny Tuwu.
W północnych Chinach trwały tymczasem nieustanne wojny pomiędzy powstałymi w wyniku rozpadu Północnego Cesarstwa Wei Wschodnim Cesarstwem Wei i Zachodnim Cesarstwem Wei. Sprawujący faktyczne rządy we Wschodnim Cesarstwem Wei Gao Huan zawarł sojusz z kaganem Rouranów Anagui i królem Tuyuhun, ale wszystkie jego ataki rozbijały się o broniącą dostępu do stolicy Zachodniego Cesarstwa Wei twierdzę Yubi (dzis. Jishan). Po raz ostatni wojska Gao Huana obległy Yubi w roku 546, ale oblężenie jej zostało przerwane, jako że Gao Huan ciężko zachorował (w następnym roku zmarł).
Tymczasem w roku 545 cesarz Zachodniego Wei Yuwen Tai wysłał poselstwo do zależnych od Rouranów Turków, którzy również najeżdżali jego kraj. Efektem tego było nawiązanie stosunków handlowych. W następnym roku Bumin zgodził się zapłacić Zachodniemu Wei trybut, jednak nie zerwał zależności od Rouranów.
W tymże 546 roku część Fufuluo zbuntowała się przeciwko Rouranom, ale zostali oni pokonani przez wojska Bumina. Około 250.000 wojowników Tiele włączył następnie Bumin do swojej armii. Dodajmy, że termin Tiele pojawił się w literaturze chińskiej w VI wieku i należy uznać, iż po prostu mamy tu do czynienia z nową formą zapisu bądź brzmienia nazwy występującej we wcześniejszych źródłach jako Dili, Dingling, Chile, Tele…
Księga Suí, czyli oficjalna kronika dynastii Sui, ukończona w 636 roku, wymienia przeszło czterdzieści plemion Tiele, pogrupowanych w siedem związków ponadplemiennych, przy czym szczegółowo określa ich lokalizację…
Ale wróćmy do Bumina, który poczuł się uprawniony poprosić o rękę księżniczki Rouranów. Jednakże kagan Anagui odrzucił jego prośbę i wysłał posła z wiadomością: „Jesteś moim niewolnikiem kowalem. Jak śmiesz wypowiadać taką prośbę?” Bumin wpadł w złość, zabił posła, którego przysłał Anagui, po czym zerwał stosunki z kaganatem Rouranów. W roku 551 Bumin poprosił o rękę księżniczki Zachodniego Wei. Cesarz Yuwen Tai wyraził zgodę i wysłał księżniczkę Changle (長樂公主) do Bumina, który w tym momencie uznał, iż nadszedł właściwy moment, by rzucić wyzwanie Rouranom.
W 552 roku armia Bumina pokonała siły Anagui na północy Huaihuang, po czym Anagui popełnił samobójstwo. Po tym zwycięstwie Bumin ogłosił się „Illig Kaganem”. „Illig” oznacza władcę ludu w języku starotureckim. Należy podkreślić, że Bumin i jego brat Istemi, o którym za chwilę, rządzili ludem zgodnie z tureckimi prawami. Jeśli więc ich ród istotnie miał irańskie pochodzenie, to z czasem musiał przejąć tureckie zwyczaje, a zapewne także i turecki język. Pod koniec 552 roku Bumin zmarł. Na tron wstąpił jego syn, Aszyna Keluo, który przybrał tytuł Kara Issyk-kagan.
Rouranie tymczasem wybrali na swego wodza stryja zmarłego kagana – Dengshuzi. W bitwie pod górą Lai Shan ponieśli jednak całkowitą klęskę. W tym czasie zmarł Kara Issyk-kagan. Jego syna Shetu odtrącono. Władzę objął młodszy brat Kara Issyk-kagana, Kuszu, który przybrał tytuł Muhan-kagana. Późną jesienią 553 roku ponownie rozgromił on Rouranów. Cesarz Wschodniego Wei, Qi, przygarnął pokonanych sojuszników, jednak Rouranie żyjący z rozbojów nie umieli się zaaklimatyzować i cesarz Qi był zmuszony wysłać przeciw nim wojsko. Rozgromieni Rouranie schronili się w Wei Zachodnim, ale jego władca, zainteresowany sojuszem z Turkami, wydał trzy tysiące Rouranów w ręce tureckiego posła. Ten rozkazał wszystkim dorosłym ściąć głowy. Turcy stali się panami całej wschodniej połowy stepu. Warto podkreślić, że w świetle dość rozpowszechnionej w nauce teorii, ocalali z pogromu Rouranie udali się na zachód – z nimi to utożsamiane są plemiona War i Hunni, o których będzie mowa za chwilę…
Najprawdopodobniej wiosną 554 roku brat Bumina, Istemi, podjął na czele stutysięcznej armii wyprawę na zachód. Wiosną 555 roku Turcy dotarli do Jeziora Aralskiego. W ciągu półtora roku podbili cały środkowy Kazachstan, Siedmiorzecze i Chorezm. Na północnych brzegach Jeziora Aralskiego napotkali na opór plemion Hunni, War i Ugrów. Przełamali go dopiero w 556 roku Dotarli wówczas do Wołgi, pędząc przed sobą plemiona War i Hunni (ok. 20 tys. ludzi).
Istemi-jabgu
Uciekające przed Turkami plemiona War i Hunni wlały się do Europy, gdzie zaczęły występować pod zbiorczą nazwą Awarowie, którą to nazwę przejąć miały od walecznego ludu, z którym pomyliły je plemiona, które znalazły się na ich drodze. Tak o tym pisał w swej kronice Teofilakt Symokatta:
“Barselci, Onogurzy, Sabirowie i oprócz nich inne plemiona huńskie, ujrzawszy, że część War i Hunni uciekła w kierunku ich siedzib, przejęci zostali strachem – przypuszczali, że pośród przybyszów są Awarzy. Dlatego uczcili tych uciekinierów wspaniałymi darami, wierząc że kupili sobie w ten sposób bezpieczeństwo. Kiedy War i Hunni ujrzeli korzystny początek ucieczki, wykorzystali pomyłkę poselstwa i sami zaczęli nazywać się Awarami. Pośród plemion scytyjskich bowiem plemię Awarów jest najbitniejsze.”
W latach 558 – 560 War i Hunni, występując już pod nazwą Awarów, podbili Sabirów i Barsilów – plemiona huńskie zamieszkujące tereny między Morzem Kaspijskim i Kubaniem. Następnie zwrócili się przeciwko Utigurom, panującym na rozległych stepach międzyrzecza Donu i Wołgi, oraz Kutigurom, których siedziby rozciągały się na zachód od dolnego Donu. Ujarzmiwszy oba te ludy, zwrócili się przeciwko słowiańskim Antom.
Tymczasem Istemi skierował się na południe, gdzie zaniepokojeni upadkiem Rouranów Heftalici próbowali przeciwdziałać wzrostowi potęgi Turków. Poselstwo Heftalitów do Zachodniego Cesarstwa Wei nie przyniosło rezultatu. W 560 roku król Heftalitów Gatfar próbując przeszkodzić rokowaniom Turków z Persją nakazał wyrżnąć w pień przejeżdżające przez Sogdianę poselstwo tureckie. Szach perski Chosroes Anuszirwan zaatakował Heftalitów i zadał klęskę ich armii. Po Persach zaatakowali Turcy – przednia straż turecka zdobyła Czacz (Taszkient) – gdzie Turcy dokonali rzezi. Król Gatfar przyjął bitwę pod Nesefem (Karszy). Bitwa trwała 8 dni i zakończyła się pogromem Heftalitów. Dodajmy, że działo się to w roku 565. Persowie i Turcy ustanowili granicę swoich stref wpływów wzdłuż rzeki Amu-darii. Pozostawione niewielkie księstwa Heftalitów tworzyć miały odtąd strefę buforową między oboma imperiami.
Równocześnie trwała ekspansja Turków na kierunkach wschodnim i północnym. Jeszcze w 554 roku Muhan-kagan wypchnął na wschód Kianów i na północy ujarzmił Qìgǔ (契骨), którą to nazwę niektórzy badacze odnoszą do Kirgizów, ale wydaje się, że rację mają ci, którzy widzą w niej Czików. Z Księgi Zhou (Zhōu shū / 周書) dowiadujemy się, że Qìgǔ zamieszkiwali obszar między rzekami Abakan i Jenisej. Na wschodzie w swych podbojach wkrótce dotarli Turcy do Pacyfiku.
O ile jesteśmy w stanie w miarę precyzyjnie określić zasięg tureckich podbojów na kierunkach wschodnim, zachodnim i południowym, o tyle w kwestii, jak daleko na północ sięgała ich władza, trudno powiedzieć cokolwiek konkretnego. Jedyną wskazówką są tu źródła chińskie i tybetańskie, które mówią o północnych Turkach Niuti (Niuti Tujue), którzy mieli zamieszkiwać bardzo zimny kraj.
Wielki kagan Muhan bezpośrednio zarządzał wschodnią częścią państwa – ze „świętego kraju Ötüken”, nad brzegami Orchonu i Selengi w północnej Mongolii, a nadto sprawował najwyższą władzę, podczas gdy jego wuj, brat Bumina, Istemi, rządził zachodnią częścią, używając tytułu jabgu.
Muhan-kagan zmarł w 572 roku. Władzę po nim przejął jego brat Taspar. Ten odziedziczył państwo potężne, rozległe i dobrze zorganizowane. Taspar wprowadził kilka poprawek administracyjnych. W szczególności podzielił wschodnie ziemie, będące pod jego bezpośrednim zarządem, na zachodnie i wschodnie, a ich administrację przekazał swoim siostrzeńcom Börü i Shetu. On sam pozostał największym kaganem – sprawując władzę zwierzchnią nad nimi.
Tymczasem już wcześniej, mianowicie w 568 roku, osłabione w wyniku wojen z Persją Cesarstwo Bizantyjskie zdecydowało się zawrzeć sojusz z Turkami, ale wiarołomnie zaatakowało ich, gdy ci byli zajęci walkami na północ od Kaukazu, prowadząc kampanię przeciwko Alanom i bułgarskim Utigurom. W 576 roku Turcy zaatakowali w odpowiedzi ziemie Bizancjum: zdobyli Bospor i wtargnęli na Krym. Wśród oddziałów tureckich atakujących Krym odnotowano też bułgarskich Utigurów, zamieszkujących tereny między dolnym Donem i Kubaniem, którzy w międzyczasie uznali nad sobą władzę Turków.
Istemi, który – o czym była już mowa – używając tytułu jabgu, zarządzał w imieniu kagana zachodnią częścią państwa, zmarł w 576 roku. Jego następcą został Tarduş i to on zaatakował bizantyńskie faktorie na Krymie, o czym była przed momentem mowa.
Jako że w skład utworzonego przez Turków imperium wchodziła większość plemion „tureckich”, z czasem same zaczęły one nazywać siebie lub być nazywane właśnie Turkami. W ten sposób nazwa „Turcy” została na nie przeniesiona.
W latach siedemdziesiątych VI wieku państwo Turków znalazło się u szczytu potęgi. Po śmierci kagana Taspara (581 rok) pogrążyło się ono w wojnie o sukcesję, która w konsekwencji doprowadziła do podziału państwa na dwa odrębne kaganaty – Wschodni i Zachodni.
Zastępcą kagana, tytułowanym jabgu, który w jego imieniu panował w zachodniej części imperium, jak już to zostało wspomniane, od roku 576 był Tarduş. Uważał on, że to on winien zostać kaganem po śmierci Taspara, ale ten w swoim testamencie uczynił swym następcą Dàluóbiàna (大逻便), który bardziej znany jest jako Apa Kagan (阿波可汗). Jednakże Toygun, czyli zgromadzenie Turków, odrzuciło wolę zmarłego kagana, ustanawiając jego następcą Shetu (攝圖), który dotąd zarządzał wschodnią częścią wschodniej części Kaganatu. Odtąd – jako İşbara Kağan (沙缽略可汗) – miał on panować nad całym Kaganatem Turków. Dàluóbiàn nie miał zamiaru pogodzić się z tym werdyktem.
W to wszystko wmieszał się Tarduş, który sprzymierzył się z Dàluóbiànem. İşbara Kağan, znalazłszy się w bardzo trudnym położeniu, zwrócił się o pomoc przeciwko Tarduşowi do chińskiej dynastii Sui, której interwencja okazała się punktem zwrotnym kampanii. W rezultacie doszło do trwałego podziału tureckiego imperium. We Wschodnim Kaganacie panował İşbara Kağan, a po jego śmierci w roku 587 – jego brat Chuluohou (處羅侯), który odtąd występował jako Baga Kağan (莫何可汗) i który panował w latach 587-88). Po nim rządy objął syn İşbary, Yongyulü (雍虞閭), jako Tulan Kağan (都藍可汗). Panował on w latach 588-99.
A w Zachodnim Kaganacie? Pokonany przez wspieranego przez Chińczyków İşbarę Tarduş skupił się głównie na rejonie Kaukazu, gdzie w przyszłości miał powstać Kaganat Chazarski. Dawał się przy tym mocno we znaki Persom. Z kolei Dàluóbiàn (Apa Kagan), poniósłszy serię klęsk w kolejnych wojnach z İşbarą, wycofał się do Buchary, gdzie z tytułem kagana panował do roku 587, kiedy to dostał się do niewoli Bagi Kağana. Jabgu Buchary został wówczas Yangsu Tigin. Do niedawna dominował pogląd, iż był on synem Tarduşa, ale ostatnio większość badaczy skłania się ku temu, że był on synem Muhan Kagana.
Na czele Zachodniego Kaganatu stanął wówczas syn Yangsu Tigina, Niri Kağan (泥利可汗), o którym niewiele niestety wiadomo. W szczególności nie wiemy, jakie były wzajemne relacje pomiędzy nim a Tarduşem. Niepewna jest nawet data jego śmierci – zdaniem badaczy zakończył on życie albo w roku 599, albo w roku 603. Z całą pewnością w omawianym okresie Zachodni Kaganat funkcjonował w cieniu Kaganatu Wschodniego, który to mocno się wówczas rozpychał. Ale oto w roku 588 Wschodni Kök Turcy ponieśli klęskę w wojnie z Persją, W bitwie pod Heratem zginał, przeszyty strzałą, Baga Kağan. Wtedy to, co zostało już wspomniane, władzę nad Wschodnim Kaganatem objął Tulan Kağan.
Jego władzy nie uznał syn względnie brat Bagi Kağana Rangan (染干), który wyemigrował na północ i przyjął imię Tölis Kağan (突利可汗), W 599 roku Tulan Kağan zawarł sojusz z Kaganem Zachodnich Turków Tarduşem i wraz z nim zaatakował Tölis Kağana, zadając mu straszliwą klęskę Tölis Kağan musiał uciekać, szukając schronienia u chińskiego cesarza. Przy wsparciu wojsk chińskich pokonał on Tulan Kağana i Tarduş Kağana, Tölis Kağan otrzymał od cesarza Sui tytuł Yìlìzhēndòu Qimin Kağan (意利珍豆啟民可汗). W międzyczasie niektóre plemiona Kok Turków, które zostały wciągnięte w zamieszanie, dołączyły do niego.
Tymczasem zmarł Tulan Kağan. Tarduş ogłosił się „tureckim kaganem” całego państwa – zachodniego i wschodniego. Jednak nie zostało to zaakceptowane przez Toygun. Tarduş przedsięwziął wyprawę do Chin, nie mógł jednak uzyskać pożądanego wsparcia ze wschodniej części kraju. W 601 roku pokonał on co prawda wojska Tölis Kağana, ale w kolejnym roku poniósł klęskę. Większość żołnierzy jego armii poniosła śmierć, bowiem chińscy szpiedzy zatruli wodę pitną na przemierzanym przez nią rozległym stepie. Klęska ta spowodowała fiasko jego planów zjednoczenia kraju pod swoim przywództwem. Zginął prawdopodobnie w 603 roku w wyniku buntu jego wojska.
Po zniknięciu Tarduşa Tölis Kağan, który teraz występował jako Yami Kağan (啟民可汗), opuścił zamek Dàlì (大利), w którym przebywał, ale nie udał się do Ötüken, lecz osiadł w okolicach Chik’ou, na wschodzie pustyni Gobi. Wschodni Kaganat był w okresie jego panowania całkowicie podporządkowany Chinom. Yami Kağan, zafascynowany chińską kulturą i chińskimi zwyczajami, wielokrotnie podkreślał, że chce żyć jak Chińczycy. Po jego śmierci w roku 609 władzę we Wschodnim Kaganacie objął jego syn Şipi Kağan (始畢可汗), który wykorzystując problemy wewnętrzne Chin wybił się na niepodległość, przywracając znaczenie rządzonemu przez siebie państwu. Zarówno on, jak i jego bracia – panujący w latach 619 – 621 Çula Kağan (處羅可汗) i panujący w latach 621 – 630 İl Kağan (頡利可汗) – raz za razem najeżdżali Chiny, aktywnie włączając się w toczone tam spory i walki wewnętrzne.
W Zachodnim Kaganacie natomiast w 603 roku władzę objął syn Niri Kağana Chuluo Kağan (處羅可汗), któremu to podlegały także plemiona z terenu dzisiejszych północno zachodnich Chin. Wkrótce jednak plemiona z Dżungarii (północno zachodnie Chiny) podniosły bunt przeciw niemu. O tym jednak będzie mowa w kolejnym artykule…
Władcom Kaganatów Wschodniego i Zachodniego, oprócz plemion Kök Türków, podlegały też rozliczne inne ludy i plemiona, w szczególności plemiona Tiele, które to – jak się zdaje – pod względem liczebnym stanowiły czynnik dominujący. Historia Północy (北史), a konkretnie rozdział Turcy / Tiele (突厥 鐵勒), dostarcza nam szeregu informacji na temat rozmieszczenia i liczebności plemion Tiele na początku VII wieku…
Otóż na południe od Jeziora Bajkał siedziby miało plemię Dōubō (都波). Z kolei na północ od rzeki Tuul gol (w Mongolii) koczowiska swe miały takie plemiona jak Púgǔ (僕骨), Tóngluó (同羅), Wéihé (韋紇), Báyěgǔ (拔也古), Fùluó (覆羅), które wraz z irkinem (wodzem – Qíjīn / 俟斤) żyjących bardziej na południe od nich plemion Méngchén (蒙陳), Tǔrúhé (吐如紇), Sījié (斯結), Hún (渾), Húxuē (斛薛) i innymi miały 20.000 żołnierzy. Na zachód od Yīwú i na północ od Yānqí (焉耆), w okolicach Gór Tienszan były plemiona Qìbì (契弊), Báoluòzhí (薄落職), Yǐxì (乙咥), Sūpó (蘇婆), Nàhé (那曷), Wūhù (烏護), Hégǔ (紇骨), Yěxì (也咥), Yúníhù (於尼護等) i inne, które w sumie również miały 20.000 żołnierzy. Na południowy zachód od Ałtaju Mongolskiego mieszkali Xuēyánzhì (薛延阤), przy czym zapewne jest tu pomyłka i chodzi o Xueyantuo (薛延陀), a także Xìlēier (咥勒兒), Shípán (十槃), Dáqì (達契) i inne. W sumie miały one 10.000 żołnierzy.
Z kolei zajrzyjmy na tereny, gdzie w niedalekiej przyszłości miał powstać Kaganat Chazarski. Otóż na północ od Morza Kaspijskiego, w rejonie ujścia Wołgi (Ādéshuǐ / 阿得水) koczowiska swe miały plemiona Hēxì (訶咥), Héjié (曷截), Bōhū (撥忽), Bǐgàn (比干), Jùhǎi (具海), Héběixī (曷北悉), Hécuósū (何嵯蘇), Báyěmò (拔也末), Yèdá (謁達) i inne. Miały one w sumie 30.000 żołnierzy. Dalej na wschód, w kierunku Morza Azowskiego siedziby miały plemiona Sūlùjié (蘇路羯), Sānsùyàn (三素咽), Miècù (篾促), Sàhū (薩忽) i inne – razem ponad 8.000 żołnierzy. Na wschód od Cesarstwa Bizantyjskiego (Fúlǐn / 拂菻), przy czym zapewne chodzi o tereny na północ od Kaukazu, między Morzem Czarnym i Morzem Kaspijskim, były plemiona Ēnqū (恩屈), Ālán (阿蘭), Běirù (北褥), Jiǔlí (九離), Fúwàhūn (伏嗢昏) i inne – w sumie prawie 20.000 żołnierzy.
W Historii Północy zapisano: „Chociaż różne mają nazwy, wszystkie nazywają się Tiele. Nie mają władcy, ale podlegają Turkom Wschodnim i Zachodnim.”
Dodajmy, że Wéihé (韋紇) to Ujgurzy, a Báoluòzhí (薄落職) – Karlucy. Wygląda na to, że Ujgurzy współtworzyli konfederację plemion złożoną z dwóch bloków, z których jeden skupiał plemiona mające siedziby na północ od rzeki Tuul gol, a drugi – na południe od niej. Natomiast Karlucy stanowili część konfederacji, której przewodzili Qìbì. Po odejściu Xueyantuo i Qìbì do Mobei (w dzisiejszej Mongolii), o czym będzie mowa w kolejnych artykułach niniejszego cyklu, Karlucy pozostali na terytorium dzisiejszych północno zachodnich Chin.
Zwróćmy uwagę, że nie ma w niniejszym wykazie Tatarów, nie ma też plemion, które będą się przewijać w kolejnych artykułach niniejszego cyklu. Mam tu w szczególności na myśli mieszkających nad górnym Jenisejem Kirgizów, którym zamierzam poświęcić odrębny artykuł, nie ma Czików, a także żyjących na południowy wschód od nich („w rozproszeniu w ośnieżonych górach”) Basmilów. Nie ma też Bómǎ (驳马), o których w Nowej Księdze Tangów (Xīn Táng Shū / 新唐書) możemy przeczytać:
Kraj Bómǎ znajduje się na północ od Turków, 14.000 li od stolicy (Cháng’ān). Podążają za trawą i wodą, ale przede wszystkim mieszkają w górach. Mają 30.000 żołnierzy. Ziemia u nich jest często pokryta śniegiem, a drzewa nie opadają (z liści). Orają pola końmi. […] Żyją w pobliżu Morza Północnego (Bajkał). Chociaż mają konie, nie jeżdżą na nich, ale wykorzystują ich mleko na ser do jedzenia. Często prowadzą wojny z Czikami. Wyglądają jak Cziki, ale nie mówią tym samym językiem.
Tak więc mieli oni mówić innym językiem aniżeli Cziki. Czy to znaczy, że nie byli oni ludem tureckim? A może po prostu wymienione przeze mnie przed momentem plemiona i ludy posługiwały się odrębnymi dialektami, ale jednak zaliczającymi się do języków tureckich? W każdym razie wygląda na to, ze nie należały one do Tiele.
W tym kontekście warto odnotować informację, którą przekazał żyjący w XI wieku Mahmud al-Kaszgari w dziele Dywan języków tureckich (Diwan lugat at-Turk): „Wśród ludów koczowniczych są Čömül – mają własny dialekt, ale rozumieją także turecki; również Qāy, Yabāqu, Tatār i Basmil – każda z tych grup ma swój własny język, ale rozumieją też dobrze turecki.” Dodajmy, że wspomniany tu lud Čömül identyfikowany jest z plemieniem Chumi, o którym była już tu mowa. Przypomnijmy, że było ono jednym z plemion Yueban, znanego też jako „Słaby Xiongnu” i stanowiącego pierwotnie odłam północnego Xiongnu.
Nie zalicza autor Historii Północy do Tiele, albo z jakichś innych powodów pomija plemię Gǔlìgàn (骨利幹), które z kolei wymieniane jest jako jedno z plemion Tiele w Nowej Księdze Tangów. Swe siedziby miało ono w pobliżu jeziora Bajkał, w okolicach gdzie początek swój bierze rzeka Angara. Gǔlìgàn ewidentnie byli tożsami z występującymi w tureckich inskrypcjach z VIII wieku Kurykanami (Üç Kurıkan, Kurıkanlar). Dodajmy, że to od nich pochodzą współcześni Jakuci, co potwierdzają językoznawcy i archeolodzy, ale co znajduje też odbicie w przekazywanych z pokolenia na pokolenie legendach jakuckich.
A co z terenami na zachód od Ałtaju (na północ od konfederacji plemiennych Dulu i Nushibi, które stanowiły rdzeń Zachodniego Kaganatu Turków)? Czyżby tam również plemion Tiele nie było? Być może lud Az, którego nie ma w wykazie, nie zaliczał się do Tiele? A może pojawił się tam nieco później i przez to “nie załapał się” do Historii Północy.
Także w kontekście Czików, których siedziby znajdowały się na południe od Kirgizów, na terenie dzisiejszej Tuwy, należy zadać pytanie: czy oni też nie zaliczali się do Tiele? Informacja, którą znajdujemy w Nowej Księdze Tangów zdaje się wskazywać, iż pochodzili oni od Xiongnu. Tak bowiem zapewne należy odczytywać zapis o ich osiedleniu się w sąsiedztwie Kirgizów – że ci, którzy uzyskali ziemię w późniejszych pokoleniach, zostali nazwani Czikami (Jiégǔ / 结骨), przy czym wcześniej mowa jest o ujarzmieniu Kirgizów przez Xiongnu.
Wojciech Kempa
Przeczytaj również:
Wspieraj niezależne wydawnictwo:
Podoba Ci się to co robimy? Wesprzyj projekt Magna Polonia!
