Kalendarium historyczne: rocznica wydania przez cara Aleksandra II ukazu, na mocy którego dokonano uwłaszczenia chłopów na terenie Królestwa Polski.
Dziś w naszym kalendarium przyjrzymy się okolicznościom tego wydarzenia.
Klęski w wojnie krymskiej przyczyniły się do śmierci cara Mikołaja I w 1855 roku. Władca zachorował na zapalenie płuc i odmówił przyjmowania leków. Podejrzewa się, że było to świadome samobójstwo, popełnione w związku z generalnym fiaskiem jego wieloletniej polityki. Dalsze kontynuowanie bezsensownych walk groziło utratą stabilności wewnętrznej oraz wybuchem wojny domowej.
Nowy car, którym został syn Mikołaja, Aleksander II, obawiał się wybuchu powstania w Królestwie Polskim. Było o to łatwo, zwłaszcza że w Turcji, pod okiem Adama Mickiewicza, Władysława Zamoyskiego i Michała Czajkowskiego powstawały właśnie ochotnicze oddziały polskie. Wprawdzie nie były to jednostki liczne, lecz samo ich istnienie niosło za sobą silny efekt propagandowy.
Aleksander II postanowił uznać porażkę Rosji, tym bardziej, że to nie on za nią odpowiadał. 30 marca 1856 roku jego przedstawiciele podpisali w Paryżu pokój, na mocy którego Rosja zrzekała się części wcześniejszych nabytków terytorialnych w Besarabii, zobowiązywała się do likwidacji twierdz czarnomorskich oraz floty wojennej na tym akwenie.
Osłabiony prestiżowo i gospodarczo carat musiał zreorganizować swoją politykę. Oczywiście turańskie elity rządzące nie zrezygnowały z mocarstwowych ambicji, lecz tradycyjnie, po wielkich porażkach, przechodziły przez chwilowy okres refleksji, skutkujący równie czasowym, osłabieniem zamordyzmu. Przystąpiono do intensywnych, choć – jak się okazało – w sporej mierze powierzchownych reform reżimu.
Celem liberalizacji systemu było odbudowanie potencjału militarnego i gospdoarczego, w celu wyprowadzenia kolejnego uderzenia na wrogów Rosji. Tak zwana odwilż posewastopolska z lat 60. i 70. XIX wieku przyniosła szereg posunięć administracyjnych, skutkujących usprawnieniem gospodarki i wojska. Car i jego ludzie pochylili się m.in. nad losem najniższej warstwy społecznej, która najczęściej się buntowała.
W 1861 roku na terenie Rosji (w tym na tzw. ziemiach zabranych) zniesiono pańszczyznę i poddaństwo osobiste wobec szlachcica. Chłopi mogli odtąd opuszczać wieś, kształcić się, samodzielnie nabywać składniki majątkowe, zawierać małżeństwa i prowadzić handel. Cóż z tego, skoro jednocześnie obarczono ich podatkami i przymusem wykupu ziemi od swoich dotychczasowych Panów? Nie mieli na to przecież pieniędzy. W ten sposób, ich faktyczny los poprawił się tylko teoretycznie, a szybko rosnące zadłużenie wsi, spowodowało kilka nowych, lokalnych buntów.
Chłopi zmuszani do wykupu ziemi, zadłużali się na potęgę, zwłaszcza u Żydów. Nakładane na pożyczki lichwiarskie procenty, doprowadziły do skokowego wzrostu niechęci do Żydów, co z czasem doprowadziło do licznych pogromów.
Oprócz reform uwłaszczeniowych, car częściowo ograniczył cenzurę oraz aktywność policji politycznej, a także zakazał stosowania tortur. Dokonał zmian w samorządzie terytorialnym oraz sądownictwie, które od tej pory stało się bardziej skuteczne i niezależne. Skrócił też okres służby w armii z kilkunastu do 6 lat oraz zreformował szkolnictwo wojskowe.
Odwilż dotarła również nad Wisłę. Już w 1856 roku zniesiono tam stan wojenny, wprowadzony przy okazji Powstania Listopadowego. W następnych latach następowało powolne przywracanie Polakom różnych praw i wolności. Ogłoszono też amnestię dla syberyjskich zesłańców.
Mimo wszystko, reformy carskie okazały się zbyt powierzchowne i połowiczne. Samodzierżawie nie zostało w żaden sposób ograniczone, a autorytarny turański styl rządzenia i brutalne metody rozprawiania się z wszelkimi przejawami opozycji, wciąż były chlebem powszednim. Wraz z upływem czasu metody te coraz większym cieniem rzucały się na pozostałe, częściowo trafne i udane zmiany.
W szczególności kontynuowano prześladowania katolików oraz mniejszości narodowych. W 1863 roku, w Królestwie Polskim, doszło do wielkiego buntu przeciwko caratowi. Tzw. Powstanie Styczniowe okazało się sprawdzianem możliwości dla zreformowanej armii oraz wywiadu, gdyż większość starć miała charakter partyzancki.
Walka ze słabo uzbrojonymi Polakami trwała prawie dwa lata. Jej sukces zawdzięczono głównie temu, że 15 kwietnia 1864 roku car uwłaszczył polskie chłopstwo, by przeciągnąć je na swoją stronę. Co więcej, uczynił to na nieco innych zasadach niż na ziemiach zabranych. Chłopi po prostu otrzymali na własność zabudowania i inwentarz, bez obowiązku ich wykupu. Ponadto zobowiązano dwór, aby zwrócił chłopom ziemie które włączono do folwarków po 1846 roku. W założeniu zatem, reforma miała osłabić polską szlachtę, która była co do zsady nastawiona antyrosyjsko.
Polska rebelia została brutalnie stłumiona poprzez sukcesywne wygniatanie oddziałów powstańczych, palenie wsi sprzyjających buntownikom, wywózki na Sybir i masowe konfiskaty majątków, które następnie tanio sprzedawano osobom posłusznym władzy, w sporej mierze Żydom. Car liczył, że uwłaszczeniem chłopów zwiąże ich z Rosją, ale się przeliczył. W następnych dziesięcioleciach, dzięki intensywnej pracy organicznej, większość chłopów została pozyskana dla sprawy niepodległości Polski.
Poprzedni wpis z naszego kalendarium dostępny jest tutaj.
Przeczytaj również:
Wspieraj niezależne wydawnictwo:
Podoba Ci się to co robimy? Wesprzyj projekt Magna Polonia!
