Kalendarium historyczne: rocznica śmierci członka masonerii i przywódcy Konfederacji Targowickiej – Stanisława Szczęsnego Potockiego.
Dziś w naszym kalendarium przyjrzymy się życiorysowi tego zdrajcy.
Pochodził z jednego z najbogatszych rodów magnackiego w Rzeczpospolitej. Jako syn Franciszka Salezego Potockiego oraz jego żony Anny, mógł liczyć na najważniejsze urzędy w kraju. Niestety pomimo bogactwa nie był osobą szczęśliwą. Wychowywany i edukowany przez despotycznych rodziców czuł się zaszczuty i na każdym kroku ograniczany.
Ważnym wydarzeniem w jego życiu był romans w jaki wdał się w 1770 roku z ubogą (w porównaniu z Potockimi) 16-letnią szlachcianką Gertrudą Komorowską. Gertruda zaszła w ciążę, po czym młodzi wzięli potajemny ślub. Gdy wieść o tym doszła do rodziców Szczęsnego, kazali porwać ciężarną dziewczynę i zmusić ją do rozwodu. W czasie napadu kozaków dworskich została zabita, a jej ciało wrzucone do rzeki. Poznawszy los Gertrudy, młody magnat próbował popełnić samobójstwo, a stany depresyjne towarzyszyły mu już do końca życia.
Nie mogąc wyjść z traumy rzucił się w wir polityki. Skrzętnie korzystał ze swojego gigantycznego majątku, z którego opłacał licznych klientów. Dotychczasowa praktyka rodzinna nakazywała mu przejść do opozycji wobec obozu Familii i króla, jednak nie zrobił tego. Przez wiele lat lawirował między stronnictwami, budując wizerunek demokraty oraz patrioty zatroskanego o dobro Ojczyzny. Tak naprawdę był człowiekiem o niejasnych poglądach, z których za stałą można uznać chyba tylko rusofilię.
Często spotykał się z carskimi wysłannikami oraz przepuszczał przez swoje włości wojska rosyjskie. W 1774 roku został chorążym wielkim koronnym oraz otrzymał Order Św. Stanisława. W kolejnych latach awansował na wojewodę ruskiego (1782) i generała artylerii koronnej (1788). Wchodził w skład Komisji Edukacji Narodowej oraz Rady Nieustającej. Ożenił się z Józefiną Amalią z Mniszchów, z którą miał jedenaścioro dzieci. Swoją główną siedzibę urządził w Tulczynie na Podolu. Okazał się dobrym gospodarzem, dbającym o rozwój gospodarczy swoich włości.
W 1784 roku wystawił i przekazał władzom polskim regiment piechoty i 24 działa, co znacznie podniosło jego prestiż społeczny. Jednocześnie wszedł w kręgi ezoteryczno – masońskie. Ok. 1780 roku związał się z warszawską lożą Świątynia Izis. Następnie wszedł w skład zjednoczenia wolnomularskiego zwanego Wielkim Wschodem Narodowym Polski. W 1784 roku został mistrzem tej loży. Stanowisko to piastował przez 4 kolejne kadencje, do roku 1789. W Tulczynie z kolei powołał w 1786 roku własną lożę o nazwie Prawdziwy Patriotyzm.
Zapatrzony w ideały oświeceniowe, przeszedł na pozycje skrajnie republikańskie w ramach których jako jeden z pierwszych polskich polityków głosił potrzebę likwidacji monarchii. Podjął współpracę z Ignacym Potockim oraz Franciszkiem Branickim, z którymi atakował inicjatywy królewskie dążące do wzmocnienia władz centralnych. Faworyzował „braci” lożowych na stanowiska państwowe, w zamian za co ci napisali na jego cześć kilka panegiryków. Jego patriotyczną i republikańską postawę Szczęsnego pochwalał w „Listach Anonima” sam Hugo Kołłątaj.
Sojusz z Ignacym Potockim załamał się w 1787 roku, gdy Szczęsny wygrał wyścig o łaski Grigorija Potiomkina i carycy Katarzyny. Ignacy przeszedł wówczas na pozycje wrogie wobec Rosji oraz pojednał się z królem Poniatowskim. W późniejszym czasie konflikt miedzy kuzynami uległ zaostrzeniu. Pan na Tulczynie kontynuował alians z Branickim i wraz z nim zaproponował Petersburgowi sojusz przeciw Turcji. W czasie Sejmu Wielkiego, za radą ambasadora Stackelberga bronił istnienia Rady Nieustającej oraz jej Departamentu Wojskowego.
Ostatecznie przeforsowano pomysły Ignacego Potockiego. Radę zniesiono, a Szczęsny z wzorowego patrioty stał się obiektem kpin i anonimowych paszkwili. Zraziło go to do programu reform. Wkrótce stał się ich zaciekłym przeciwnikiem i odnowił swoje wcześniejsze kontakty z rosyjską generalicją. Atakowany przez obóz królewski, zrezygnował z części funkcji publicznych i wyjechał za granicę, do Wiednia. Stamtąd kolportował odezwy krytykujące sojusz z Prusami oraz projekt Konstytucji, która wprowadzając dziedziczność tronu umacniała wrogi jego ideałom monarchizm.
Swój pogląd argumentował tym, że… silna władza królewska jest według niego niezgodna z interesami sąsiadów i może doprowadzić do niepokojów w tej części kontynentu. Optował za zniesieniem Korony oraz wprowadzenia w jej miejsce federacji mocno niezależnych prowincji.
Na początku 1791 roku ruszył do Paryża, gdzie podobno wstąpił do klubu jakobinów (możliwe że chodziło też o innego Potockiego). Wiosną rozpoczął wymianę listów z Potiomkinem, z którym omawiał plany obalenia reform. Według carskiego projektu miał stanąć na czele konfederatów walczących o przywrócenie dawnych praw i wolności. Jesienią wyjechał do Jass gdzie konferował z Branickim oraz Rosjanami Wasilijem Popowem i Aleksandrem Bezborodko. Ponadto nawiązał tam romans z piękną Zofią Witt, swoją przyszłą trzecią żoną.
Na wieść o konszachtach z carskimi wysłannikami, obóz patriotyczny wezwał go do powrotu do Polski, a gdy odmówił odebrano mu stopień generalski i dowodzenie artylerią. Szczęsny wyjechał do Petersburga gdzie wraz z innymi malkontentami zaczął zabiegać o zbrojną interwencję. 27 kwietnia 1792 roku podpisał akt konfederacji, na której czele stanął jako marszałek. Akt ten ogłoszono trzy tygodnie później w należącej do niego Targowicy na Ukrainie.
Szczęsny maskował swój decydujący udział rosyjski w całej intrydze. Fałszował też dokumenty konfederackie podając w nich błędne daty i miejsca wystawienia. Wydawał ostre uniwersały przeciwko zwolennikom Konstytucji 3 Maja. Zarządził m.in. zakaz noszenia odznaczeń Virtuti Militari oraz konfiskaty mienia osób, które nie popierały Targowicy. Na powrót został generałem artylerii koronnej oraz ułożył projekt własnej konstytucji, wprowadzający w Polsce ustrój czysto republikański.
Na polecenie rosyjskie rozlokował podległe sobie oddziały wojska polskiego tak, aby nie utrudniały dokonania nowego rozbioru, w który zresztą nie wierzył. Gdy okazało się, że jednak do rozbioru dojdzie, wpadł w konsternację. Napisał uniwersał przeciwko Prusakom oraz oddał władzę nad armią hetmanom Rzewuskiemu i Kossakowskiemu. W 1793 roku wyjechał do Hamburga gdzie bawił przez następne dwa lata. Pil na umór, próbując zagłuszyć sumienie i świadomość katastrofy, do której doprowadził.
9 września 1794 roku został zaocznie skazany na śmierć przez sąd kryminalny rewolucji kościuszkowskiej. W odpowiedzi zrzekł się tytułu generała wojska polskiego oraz napisał do Katarzyny II prośbę o przyjęcie do armii carskiej. Wyjechał do Petersburga, a potem Tulczyna.
Po abdykacji Stanisława Augusta Poniatowskiego stwierdził, że już nie jest Polakiem tylko Rosjaninem i nie chce więcej mówić o państwie i narodzie, które należą do przeszłości. Kolejne lata życia spędził na doglądaniu swojego majątku oraz upiększaniu tzw. “Zofiówki” czyli specjalnego parku założonego dla nowej żony. Po wykryciu jej romansu ze swoim synem popadł w graniczącą z szaleństwem manię prześladowczą. W tym też czasie związał się z sektą „Nowy Izrael” Tadeusza Grabianki.
Zmarł 14 marca 1805 roku.
Stanisław Szczęsny Potocki jako główny założyciel i marszałek konfederacji targowickiej stał się synonimem zdrady narodowej. Co ciekawe motorem jego działań politycznych nie była tylko rusofilia i współzawodnictwo z krewnym Ignacym. Zwalczał reformy Sejmu Wielkiego głównie przez fanatyczne przywiązanie do demokratyzmu i wrogość wobec ustroju monarchicznego. Szczęsny to bez wątpienia także postać tragiczna, nad której losami cieniem położyła się sprawa zamordowanej, ciężarnej żony Gertrudy.
Poprzedni wpis z naszego kalendarium dostępny jest tutaj.
Przeczytaj również:
Wspieraj niezależne wydawnictwo:
Podoba Ci się to co robimy? Wesprzyj projekt Magna Polonia!
