Kalendarium historyczne: rocznica ślubu Stefana Batorego z Anną Jagiellonką oraz jednoczesnej koronacji go na władcę Rzeczpospolitej.
Dziś w naszym kalendarium przyjrzymy się życiu i działalności tego monarchy.
Stefan Batory był synem wojewody siedmiogrodzkiego o tym samym imieniu oraz jego żony Anny Katarzyny Telegdi. Uzyskał stosunkowo dobre wykształcenie na dworze arcybiskupa Esztergomu. Jego młodość przypadła na czasy zamętu i zniszczenia Węgier. Te zostały podzielone na strefy wpływów między Turcję oraz Cesarstwo. Młody szlachcic związał się politycznie z dynastią habsburską. Jako dworzanin cesarza Ferdynanda niejednokrotnie wyruszał w misjach dyplomatycznych w jego imieniu.
Podczas przydługiego pobytu w Italii w 1549 roku krótkotrwale studiował na uniwersytecie w Padwie, gdzie poznał język włoski. Po powrocie do Siedmiogrodu poparł Izabelę Jagiellonkę i jej syna, księcia Siedmiogrodu Jana Zygmunta Zápolyę w walce o niezależność Węgier. W 1562 roku stanął na czele armii narodowej i stoczył nierozstrzygniętą bitwę pod twierdzą Hadad. Opowiedzenie się po stronie węgierskich patriotów spowodowało nieprzychylność Wiednia oraz wtrącenie Batorego na dwa lata do więzienia przez cesarza Maksymiliana II.
W 1571 roku, po przedwczesnej i bezpotomnej śmierci Jana Zygmunta, Stefan został wybrany na księcia przez siedmiogrodzki sejm. Szybko okazało się, że Batory jest zdolnym władcą, który dbał o rozwój gospodarczy swojego księstwa. Pokonał w polu opozycję wewnętrzną oraz posiłkującą ją armię habsburską. Potrafił sprytnie balansować między Cesarstwem, Turcją i Rzeczpospolitą, dzięki czemu uzyskał znaczną niezależność. Sukcesy siedmiogrodzkiego władcy zbiegły się w czasie z kryzysem władzy u północnego sąsiada.
Po wprowadzeniu zasady wolnej elekcji na tronie polsko-litewskim zasiadł Henryk Walezy, który – zdegustowany ograniczeniami kompetencji władcy – uciekł do rodzinnej Francji. Nie zniechęciło to szlachty do idei demokratycznej; było wręcz coraz gorzej. Oto bowiem senat wyznaczył na króla cesarza Maksymiliana II, a stojąca w opozycji do magnatów szlachta – Annę Jagiellonkę. Znaleziono jej małżonka w postaci właśnie księcia Siedmiogrodu Stefana Batorego.
Ta pierwsza w historii Polski podwójna elekcja doprowadziła do wojny domowej. Stronnicy Batorego opanowali stołeczny Kraków, w którym spacyfikowali przeciwników politycznych. Litwa i Prusy Królewskie jednak nie poparły zwycięskiego kandydata i dopiero demonstracja militarna uspokoiła zbuntowane prowincje. Wyborowi Batorego sprzeciwiła się ponadto Turcja. Aby uzyskać jej zgodę, podniesiono haracz lenny z Siedmiogrodu do poziomu 25 000 florenów rocznie.
Konfikty wewnątrzne stronników Siedmiogrodzian i Habsburgów zakończyły się dopiero 1 maja 1576 roku, kiedy to w katedrze wawelskiej doszło do ślubu Stefana Batorego i Anny Jagiellonki. Jednocześnie koronowano przybysza na władcę Rzeczpospolitej.
Na krakowskim tronie Stefan okazał się władcą bardzo dobrym, potrafiącym wykorzystać nawet ograniczone możliwości swojego urzędu. Ścisła kooperacja z kanclerzem i późniejszym hetmanem wielkim koronnym Janem Zamoyskim okazała się bezcenną w jego licznych przedsięwzięciach. Pierwszą wojną świeżo upieczonego monarchy był bunt Gdańska z 1577 roku. Miasto konsekwentnie nie uznawało legalności jego władzy. Ponadto wybuchły w nim rozruchy antykatolickie, które doprowadziły do zniszczenia przez protestantów opactwa cysterskiego w Oliwie.
Zbuntowani mieszczanie zostali zablokowani ekonomicznie, a wkrótce potem pobici przez wojska królewskie w bitwie pod Lubiszewem 17 kwietnia 1577 roku. Zgodnie z układem pokojowym Gdańsk musiał uznać monarchę, zapłacić mu wysoką kontrybucję na poczet wojny z Moskwą oraz odbudować oliwski klasztor. W swoich pacta conventa Batory zobowiązał się do odebrania ziem zagrabionych uprzednio przez Moskwę. Był człowiekiem konsekwentnym i dlatego podporządkował swoją politykę realizacji tych obietnic.
W ramach zbierania funduszy wojennych doprowadził do utraty możliwości wcielenia Prus Książęcych do Korony, co z perspektywy czasu było znacznym błędem. Wojna z Moskwą została przyspieszona przez cara Iwana Groźnego, który najechał Inflanty w 1578 roku. Przeciwko 200-tysięcznej armii moskiewskiej Polacy i Litwini wystawili zaledwie 48 tysięcy żołnierzy, jednak mimo tego bardzo szybko przeszli do kontrofensywy. Armia pod osobistym dowództwem króla w kolejnych kampaniach zdobyła Połock, Wielkie Łuki i obległa Psków.
Pokonany car poprosił o pokój i zgodził się oddać Rzeczpospolitej zajęte wcześniej ziemie. Na poczet tej wojny król Batory zmodernizował wojsko polskie, któremu brakowało piechoty do zdobywania twierdz. Wprowadził do służby oddziały piechoty wybranieckiej oraz rozszerzył wprowadzony za Zygmunta Augusta rejestr kozacki. Ponadto zmienił husarię z kawalerii lekkiej w ciężką, przez co stała się siłą przełamującą. Podczas swoich kampanii wojennych masowo używał oddziałów inżynieryjnych oraz nowoczesnej kartografii pozwalającej mu lepiej poznać teren walk.
Był też pionierem stosowania propagandy medialnej kreującej nastroje społeczne – przy jego armii funkcjonowała specjalna drukarnia kolportująca na cały kraj aktualne wieści z frontu sławiące kolejne zwycięstwa. Po pokonaniu Moskwy dążył w polityce zagranicznej do restauracji Królestwa Węgier, utworzenia koalicji antytureckiej oraz opanowania dla Rzeczpospolitej szwedzkiej Estonii. Plany te upadły przez brak poparcia ze strony pacyfistycznie i demokratycznie ustosunkowanej szlachty.
Sukcesem okazał się za to jego układ z Danią. Na mocy traktatu kronborskiego z 1585 roku wcielono do Rzeczpospolitej Ziemię Piltyńską.
W polityce wewnętrznej król Batory pozostawał w ciągłych zatargach z Sejmem Walnym. Utworzył Trybunał Główny Koronny i Wielkiego Księstwa Litewskiego jako najwyższe sądy apelacyjne oraz próbował usprawnić pobór podatków. Był hojnym mecenasem szkolnictwa i nauki, m.in. w 1579 roku ufundował jezuicką Akademię Wileńską. Był zwolennikiem rządów prawa i nie wahał się stracić swojego wcześniejszego sojusznika Samuela Zborowskiego za jego samowolną wyprawę łupieżczą na wybrzeża tureckie.
Stefan Batory był z pochodzenia Węgrem, jednak doskonale sprawdził się na tronie Rzeczpospolitej. Jako człowiek bardzo pracowity, pomysłowy i wytrwały, konsekwentnie dążył do postawionych sobie celów. Pomimo ograniczeń jakie nakładała na monarchę demokracja szlachecka, potrafił wykorzystać potencjał państwa polsko-litewskiego w wystarczającym stopniu, by zaprowadzić w nim ład wewnętrzny i poskromić tradycyjnego wroga – Moskwę.
Poprzedni wpis z naszego kalendarium dostępny jest tutaj.
Przeczytaj również:
Wspieraj niezależne wydawnictwo:
Podoba Ci się to co robimy? Wesprzyj projekt Magna Polonia!
