W czasach chińskiej Dynastii Han w rejonie na zachód, południowy zachód i północny zachód od Ałtaju, w dorzeczu górnego biegu rzeki Irtysz, żył turecki lud, który w źródłach chińskich przeważnie występuje pod nazwą Hūjiē (呼揭) lub Wūjiē (烏揭), a w Weilüe (魏略) – jako Hūdé (呼得). Od Hūjiē prawdopodobnie wywodziły się plemiona tworzące konfederację Az, a być może także Słabi Hunowie, czyli konfederacja Yuèbān (悅般).
Początkowo Hūjiē funkcjonowali niezależnie, ale w roku 176 p.n.e., w czasach cesarza Hànwéna (漢文) z Dynastii Han, zostali oni pokonani przez Xiongnu, na czele których stał Màodùn chányú (冒顿单于). A gdzie wówczas mieli swe siedziby Hūjiē? Ze źródeł chińskich dowiadujemy się, że po pokonaniu Yuèzhī (月氏), którzy ówcześnie żyli na terytorium dzisiejszej prowincji Gansu, Màodùn spacyfikował Lóulán (楼兰), Wūsūn (乌孙), Hūjiē (呼揭) i 26 sąsiadujących z nimi krajów. Wszystkie one zostały podporządkowane Xiongnu.
Na tej podstawie wnosi się, iż Hūjiē mieli siedziby w sąsiedztwie Wusunów. Ale gdzie znajdował się ówcześnie kraj Wūsūn? Co do tego nie ma zgody. Niektórzy wskazują, że chodzi o część dzisiejszej prowincji Gansu, inni skłaniają się ku temu, iż raczej winniśmy szukać go gdzieś na północy współczesnego Regionu Autonomicznego Sinciang (Wschodniego Turkiestanu)…
W Historycznych zapisach sprawiedliwości (Shǐjìzhèngy / 史记正义) odnajdujemy informację, iż Królestwo Hūjiē znajdowało się na północny zachód od Guāzhōu (瓜州), kraju, którego lokalizacja nie jest pewna, aczkolwiek najbardziej prawdopodobne jest, iż znajdował się on w północno zachodniej części prowincji Gansu, gdzie dziś leży hrabstwo o tej samej nazwie. W takim przypadku siedzib Hūjiē moglibyśmy doszukiwać się w północno wschodniej części współczesnego Regionu Autonomicznego Sinciang.
Około roku 160 p.n.e. ogromne masy Saków (Sāizhǒng / 塞種), którzy dotąd zamieszkiwali rozległe terytoria na zachód od Ałtaju, ruszyły na południe, w kierunku Sogdiany i Baktrii. Także Wusunowie udali się na południe, obejmując w posiadanie Siedmiorzecze, czyli terytorium między Górami Tienszan i Jeziorem Bałchasz. Opuszczone przez Saków terytoria, a raczej ich część, zajęli Hūjiē, aczkolwiek nie wiemy, jak ten proces przebiegał.
Hūjiē stanowili jedno z ważnych plemion prawego skrzydła Xiongnu, którego centrum znajdowało się w Regionach Zachodnich, czyli w dzisiejszym Wschodnim Turkiestanie, na wschód i północny wschód od Wusunów. Siedziby Hūjiē rozciągały się na północny zachód od Xiongnu. Niewątpliwie, występując jako część Xiongnu, stali się Hūjiē potężnym ludem. a kolejni ich władcy odgrywali liczącą się rolę w imperium Xiongnu.
Gdy w 60 roku p.n.e. zmarł Xūlǘquánqú chányú (虛閭權渠单于) na czele Xiongnu, jako chányú, stanął Túqítáng (屠耆堂), dotychczasowy król yòuxián (zastępca chányú, tradycyjnie rządzący prawym skrzydłem Xiongnu). Odtąd występował on jako Wòyǎnqúdī chányú (握衍朐鞮单于). W 58 roku p.n.e. doszło do rebelii. Na jej czele stał Hūhánxié (呼韓邪), syn Xūlǘquánqú chányú, który zdołał zgromadzić pod swoim dowództwem 40 – 50 tysięcy żołnierzy. Wòyǎnqúdī chányú zwrócił się o pomoc do swojego młodszego brata, który teraz był królem yòuxián i któremu podlegało prawe skrzydło Xiongnu. Ten jednak „nienawidził go za to, że był złośliwy i nie kocha innych” i odmówił mu pomocy. W obliczu nieuchronnej klęski chányú popełnił samobójstwo, a jego następcą obwołany został Hūhánxié.
Ale w kraju w dalszym ciągu się kotłowało. W szczególności przywódcy prawego skrzydła Xongnu nie uznali władzy Hūhánxié chányú i ustanowili chányú Báoxūtánga, wysyłając równocześnie na wschód kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy – do walki przeciwko Hūhánxié chányú. Odtąd Báoxūtáng występował jako Túqí chányú (屠耆单于).
Tymczasem król Hūjiē, począł spiskować wraz z Wéilí (唯犁) przeciwko królowi yòuxián, tj. przywódcy prawego skrzydła Xiongnu, oskarżając go, że chce on ogłosić się chányú. Túqí chányú zabił ojca i syna króla yòuxián, a gdy zdał sobie sprawę, że źle uczynił, zabił Wéilí. Król Hūjiē przyjął wówczas tytuł Hūjiē chányú (呼揭單于), zgłaszając pretensje do władzy nad wszystkimi plemionami Xiongnu. W sumie aż pięciu pretendentów rywalizowało wówczas o władzę nad Xiongnu. Hūhánxié chányú ostatecznie zdołał pokonać większość z nich, ale wtedy przeciw niemu wystąpił jego brat.
W 49 roku p.n.e. stojący na czele Xiongnu Zhìzhī chányú (郅支單于), który wcześniej zmusił do ucieczki do Chin swojego brata Hūhánxié chányú, wyprawił się na zachód. Pokonał Wusunów. Następnie uderzył na północ, na Hujie, których również pobił. Potem ujarzmił Kirgizów (Jiānkūn / 堅昆) i Dinglingów (Dīnglíng / 丁玲), po czym połączył trzy królestwa, mianowicie Hujie, Dīngling i Jiānkūn, ustanawiając ich stolicę w Jiānkūnie.
W kontekście opisywanych wydarzeń Hujie występują jako lud mający siedziby na zachód od prawego skrzydła Xiongnu, a nadto musiały one być zlokalizowane gdzieś w sąsiedztwie Kirgizów, którzy zamieszkiwali dorzecze górnego Jeniseju.
Gdy Północni Xiongnu, pokonani przez Xianbei i Chińczyków, zostali zmuszeni do opuszczenia mongolskich stepów, Hūjiē, jeśli nie w całości, to przynajmniej w znacznej części, pozostali w swych dotychczasowych siedzibach. W Weilüe (魏略), tekście napisanym przez Yu Huana (魚豢) w latach 239-265 n.e., odnajdujemy informację, iż kraj Hūdé (呼得) położony jest na północ od Cōnglǐng (葱岭), czyli Pamiru, na północny zachód od Wusun i na północny wschód od Kangju (康居) – królestwa, którego centrum znajdowało się w dzisiejszym północno wschodnim Uzbekistanie. Yu Huan dodał następnie: “Jest tam ponad 10.000 dzielnych żołnierzy. Hodują bydło, hodują dobre konie i hodują norki.”
Od końca okresu Wschodniej Dynastii Han, a w szczególności w okresie Dynastii Wei (220–265) i Zachodniej Dynastii Jin (265–317) Hūjiē sukcesywnie przenikali do Chin. Zdaniem części badaczy Hūjiē u schyłku Zachodniej Dynastii Jin stanowili jedną z grup etnicznych odgrywających istotną rolę na północy Chin. W okresie Szesnastu Królestw, gdy północne Chiny opanowane zostały przez koczowników, plemię jié (羯), które – jak uważa część badaczy – wywodzi się od Hūjiē, utworzyło państwo Późniejsze Zhao, z ośrodkiem w Hebei, które funkcjonowało w latach 319 – 352.
Jeśli jakaś część Hūjiē utrzymała się w rejonie Ałtaju, to od niej mogły pochodzić plemiona, które w VII – VIII wieku tworzyły konfederację Az. Zamieszkiwały one południowo wschodnią część Republiki Ałtaju oraz wschodnie krańce Republiki Tuwy. Na pochodzenie ich od Hūjiē wskazuje nie tylko lokalizacja, jako że odnajdujemy je w tym miejscu, gdzie wcześniej siedziby mieli właśnie oni, ale także fakt, iż – choć bez wątpienia Azowie byli ludem tureckim – żadne źródło nie zalicza ich do Tiele.
Epitafia Ujuk-Tarlag i Baj-Bu-lun II z doliny Jeniseju poświęcone są tutukowi El-Tuganowi i ynałogowi Ak Basz Atykowi, którzy byli przedstawicielami „ludu sześciu bagów” („Altı Bag”), a więc związku / konfederacji sześciu oddziałów / plemion. Z kolei tekst inskrypcji Bajan-Koł, odnalezionej na prawym brzegu Jeniseju poświęcony jest bezimiennemu bohaterowi, który żałuje swojego kraju „Sześciu Azów” (Altı Az).
Powyższe inskrypcje zdają się wskazywać, iż w okresie, z którego one pochodzą, władcom ludu Az podlegało nie tylko terytorium wskazane uprzednio, ale także ziemie Czików, a także leżące dalej na wschód (na prawym brzegu Jeniseju) terytorium ludu Kiumiul. Jego nazwa pojawia się w inskrypcjach runicznych Kyzyl-Czyraa II i Kożeelig-Chowu, z prawego brzegu Jeniseju. O jednym z bohaterów tegoż ludu, Kiumiul-Oge, dowiadujemy się: „W wieku trzydziestu lat został oge. Sprawował władzę przez czterdzieści lat. Prowadził ludzi”. Domyślamy się więc, że na czele tego ludu stali władcy noszący tytuł „oge”. Prawdopodobnie Kiumiul byli tożsami z występującym w źródłach chińskich ludem Bómǎ (驳马), który to miał toczyć częste wojny z Czikami i którego siedziby miały znajdować się w niewielkiej odległości od Jeziora Bajkał.
Warto odnotować, że Chakasi, czyli odłam Kirgizów, który pozostał w jenisejskiej ojczyźnie, po dzień dzisiejszy określają Szorów, stanowiących odłam Turków Ałtajskich, nazwą Czystan’astar, tj. Asy Tajgi.
Od ludu Hūjiē zapewne wywodziła się też konfederacja Yuèbān (悅般), czyli Słabe Xiongnu. Taka sugestia pojawia się między innymi w Zīzhì Tōngjiàn (资治通鉴). Nie wszyscy jednak z tym zgadzają.
Tak na przykład japoński uczony Matsuda Toshio w Badaniach nad geografią historyczną starożytnych gór Tienszan zasugerował, że Yuèbān mógł być odłamem Heftalitów (Yèdārén / 嚈噠人), zwanych w Europie Białymi Hunami, którzy to pierwotnie zamieszkiwali leżący na północ od Wielkiego Muru Chińskiego kraj Huá (滑国) i którzy na początku lat siedemdziesiątych IV wieku podjęli wędrówkę na zachód, docierając ostatecznie do Sogdiany, dając się w kolejnych latach mocno we znaki Persom i innym ludom, tworząc sporych rozmiarów imperium.
Z kolei Yu Taishan, uczony z Chińskiej Akademii Nauk Społecznych, w książce Badania nad historią Heda, napisał, że Yuèbān mógł być jednym z plemion Północnych Xiongnu.
Są też chińscy badacze, którzy uważają, że Yuèbān to część Kuszan (Guìshuāng / 貴霜), jednego z pięciu plemion konfederacji Yuèzhī (月氏), pomiędzy które podzielona została podbita przez nie Baktria. Czołową pozycję wśród nich zyskali właśnie Kuszanie, którzy utworzyli wielkie imperium obejmujące rozległy obszar w północnych Indiach i Azji Centralnej. Jednakże ok. roku 240 popadli oni w zależność od Persji. Ostateczny cios zadali im Heftalici, zajmując znaczną część ich terytorium. Kuszanie migrowali w różnych kierunkach i jedną z takich grup migrujących – zdaniem owych chińskich badaczy – mógł być właśnie Yuèbānh…
W pierwszej połowie V wieku ogromnego znaczenia w rejonie na północ od Chin nabrało państwo Rouranów (Róurán / 柔然). Yuèbān znalazł się w zasięgu ich oddziaływania, przy czym początkowo na tym korzystał. Wespół z Rouranami pokonał Wusunów (Wūsūn / 烏孫). Gdy ci porzucili swe ziemie, zajęli je Rouranie i Yueban, dzieląc się nimi. Później jednak zależność od Rouranów zaczęła ciążyć Yuèbānowi. Gdy kaganem Rouranów był Datan (大檀可汗), który panował w latach 414 – 429, wielokrotnie dochodziło pomiędzy nimi do wojen.
Cesarz Północnego Wei Tàiwǔ (太武) wiązał spore nadzieje z Yuèbānem, licząc na pozyskanie ich przeciwko Rouranom. W 437 roku Dǒng Wǎn (董琬) i Gāo Míng (高明), którzy byli wysłannikami do Regionów Zachodnich, spotkali się z przywódcami Yuèbānu, by wspólnie uderzyć na Rouranów. W 448 roku doszło do skoordynowanych działań wojennych przeciw Rouranom. Wojska Yuèbānu zdobyły Shànshàn (鄯善) i Yānqí (焉耆), później doszło jednak do skutecznych kontrataków i Rouranie odzyskali Yānqí, a w królestwie Gāochāng (高昌) ustanowili marionetkowego władcę, który był wobec nich lojalny.
W 487 roku Tiele (Fufuluo) narzucili zwierzchnictwo plemionom Yuèbān, zamieszkującym wówczas obszar między górami Tienszan i Jeziorem Bałchasz (dziś: południowo wschodni Kazachstan). Konfederacja Yuèbān przestała istnieć, a plemiona Chuyue (處月), Chumi (處密), Chumukun (處木昆) oraz Chuban (處半) funkcjonowały odtąd niezależnie od siebie, przy czym początkowo w zależności od Fufuluo.
Dominacja Tiele była krótkotrwała. W 497 roku zaatakowali ich Heftalici, którzy rozszerzyli kosztem Fufuluo swoją domenę aż do Karashahr. Także plemiona dawnego Yuèbān uznały zwierzchnictwo Heftalitów. W 530 roku stali się oni z kolei wasalami Rouranów… W końcu weszli w skład Kaganatu Turków, a po jego rozpadzie – Zachodniego Kaganatu Turków.
Plemię Chuban (處半), podzieliwszy się na dwa odrębne plemiona, weszło w skład On Ok, przy czym jedno z nich stało się jednym z pięciu plemion konfederacji Dulu, a drugie – jednym z pięciu plemion Nushibi. Plemię Chumukun (處木昆) w raaach Zachodniego Kaganatu współtworzyło konfederację Dulu (jako jeden z pięciu jego członów). Rosyjski / radziecki historyk i etnograf Lew Gumiłow uważa, z czym zgodziła się część badaczy, że w VIII wieku udało się ono na zachód i to od niego mieli pochodzić Kumanowie, znani też jako Kimakowie, a w Polsce – jako Połowcy…
Plemiona Chuyue (處月) i Chumi (處密) również podlegały władcom Zachodniego Kaganatu Turków, ale nie wchodziły w skład On Ok. Chumi prawdopodobnie można utożsamiać z Čömül, jednym z plemion sprzeciwiających się Bizancjum, o czym donosił żyjący w XI wieku Mahmud al-Kaszgari. Natomiast plemię Chuyue, zamieszkując terytorium na wschód od jeziora Barkul, zaczęło być z czasem nazywane przez Chińczyków Shatuo. Pokonani przez Tybetańczyków w 808 r., władcy Chuyue poprosili Chiny o ochronę, po czym przenieśli się na ich terytorium. W drugiej połowie IX wieku zaczęli oni odgrywać w Chinach istotną rolę polityczną, do czego jeszcze wrócę.
Wojciech Kempa
Przeczytaj również:
Wspieraj niezależne wydawnictwo:
Podoba Ci się to co robimy? Wesprzyj projekt Magna Polonia!
