Oguzowie zorganizowani byli w dwa bloki: Üç Ok (Trzy Strzały) i Boz Ok (Szare Strzały). W legendzie o początkach ludu, znanej z eposu Oğuz Kağan, mowa jest o tym, że jego trzej starsi synowie stanęli na czele Boz Ok, podczas gdy trzej młodsi synowie otrzymali przywództwo nad Üç Ok. W niniejszym artykule zajmiemy się kwestią pochodzenia plemion tworzących blok Üç Ok.
Turecki historyk Sencer Divitçioğlu, poddawszy analizie legendę znaną z eposu Oğuz Kağan, doszedł do wniosku, że Szare Strzały (Boz Ok), na czele których stali starsi z braci, obejmowały tych Turków, którzy przebywali na tych ziemiach już wcześniej, podczas gdy Trzy Strzały (Üç Ok) „są młode, a zatem nowe, ponieważ pochodzą z daleka”. Tak więc w Boz Ok skupiono pozostałości tego, co ostało się z On Ok, a w szczególności z Nushibi, podczas gdy Üç Ok to grupa plemion przybyłych tu w drugiej połowie VIII wieku. Jeśli ktoś przegapił, jakie były wczesne losy plemion, które następnie tworzyły blok Boz Ok, to zachęcam do zapoznania się z poniższym artykułem:
A skąd się wzięły plemiona tworzące blok Üç Ok? Peter Benjamin Golden zauważył, że autorzy arabscy, jak Abū Ishāk al-Fārisī al-Iṣṭakhrī czy Muhammad ibn Muhmad al-Tusi, wyraźnie oddzielają Oguzów, którzy założyli państwo w Transoksanii, od Tokuz Oguz. Z kolei Ahmed ibn Abu Jakub ibn Dżafar ibn Wadich al Katib al Abbasi al Jakubi wspomniał, że Oguzowie walczyli z Tokuz Oguz, Kimakami i Karlukami. Wszystko to zdaje się wskazywać, iż pierwotnych siedzib tych Oguzów, którzy tworzyli blok Üç Ok, winniśmy szukać gdzieś w głębi Azji, przy czym nie należy ich utożsamiać z Tokuz Oguz. Co więcej, w skład bloku Üç Ok ewidentnie wchodziła większa liczba plemion aniżeli trzy, jak by to wynikało z jego nazwy. Należy stąd wnosić, że nazwa ta wywodzi się z czasów o wiele wcześniejszych i że – będąc zakorzenioną w tradycji – utrzymała się ona, pomimo iż liczba plemion w konfederacji się zmieniła.
W pochodzącym z VIII wieku dziele Klasyczne Sekrety Wenus (Taibo Yinjing / 太白陰經), którego autorem był Li Quan (李筌), znajdujemy m.in. opis Korytarza Hexi (河西道), którym biegła droga, przy czym jedno z jej rozwidleń prowadziło do rzeki Tuul gol (獨洛河道), do dawnej rezydencji 九姓 (Jĭu Xìng / Dziewięć nazwisk), 十箭 (Shí Jiàn / Dziesięć strzał) i 三屈 (Sān Qū / Trzy Qu). Zaznaczmy, że kazachski turkolog Jurij Zujew w owej głosce 屈 dostrzegł słowo Ġuz, sugerując, iż w ten sposób Li Quan zapisał turecką nazwę Üç Guz / Üç Oğuz.
Jak pamiętamy, w 646 roku zniszczony został przez Chińczyków Kaganat Sir Tarduş, w czym swój udział mieli też Ujgurzy, którzy wcześniej podlegali jego władcom. Na jego gruzach, na obszarze na północ od pustyni Gobi, Tang Taizong utworzył sześć prowincji i siedem prefektur, przypisanych poszczególnym plemionom Tiele, a nadto prefektury północno-zachodnią (Kirgizi), północną (Kurykanie) i północno-wschodnią (Jùluóbó). By sprawować nad tym wszystkim nadzór, założony został Protektorat Yanran. Kierowniczą rolę pełniło w nim plemię Duōlǎngé (多覽葛), które miało swe siedziby w rejonie na północ od dzisiejszej stolicy Mongolii, Ułan Bator, leżącej w dolinie rzeki Tuul gol, prawego dopływu rzeki Orchon. W 663 roku Protektorat Yanran został przemianowany na Protektorat Hanhai, a podległe mu plemiona podporządkowano chanowi Ujgurów, mających swe koczowiska w Ötüken, którego centrum stanowiła dolina rzeki Orchon.
Chanat Ujgurów został zniszczony przez Kök Turków, którzy to w roku 682 doprowadzili do restytucji Wschodniego Kaganatu. Tak zrodził się Drugi Kaganat Turków. Stojący na jego czele İlteriş Kutluk Kağan (chiń. 頡跌利施可汗 / 颉跌利施可汗) ruszył wówczas przeciwko Tokuz Oguz i starł się z ich armią nad rzeką Tuul gol. Bitwa zakończyła się zwycięstwem Kök Türków, w następstwie czego większość tamtejszych plemion zdecydowała się im podporządkować. Kök Türcy udali się do Ötüken, na powrót przenosząc tam centrum swojego plemienia i państwa.
Źródła chińskie odnotowują, że w roku 685 Tóngluō, Púgù i inne plemiona „zbuntowały się”, za którym to sformułowaniem najwyraźniej kryje się podporządkowanie się przez nie Kök Turkom po klęsce w bitwie nad rzeką Tuul gol, przez co przestały one być zależne od Chin. Przeciwko „zbuntowanym” Dziewięciu Nazwiskom (Jĭu Xìng / 九姓), jak w źródłach chińskich określano Tokuz Oguz, w następnym roku zorganizowano ekspedycję. Szczególną rolę w działaniach przeciwko Dziewięciu Nazwiskom odgrywało Dziesięć Nazwisk (Shí Xìng / 十姓), którzy w ten sposób mieli zmyć z siebie hańbę. Do tej kwestii za chwilę jeszcze wrócimy. Ostatecznie Chiny musiały pogodzić się z utratą ogromnego terytorium. Doszło przy tym do sporu wśród chińskich przywódców, czy należy wpuścić Ujgurów na terytorium pod bezpośrednim zarządem chińskiej administracji, ale ostatecznie tego nie zrobiono. Utrzymali się oni więc na jakimś skrawku terytorium Mobei, ale do czasu…
Gdy Wschodni Kök Türcy zajęli wszystkie ziemie Tiele, Ujgurzy wraz z trzema innymi plemionami, mianowicie Qì (契), Sījié (思結) i Hún (渾) – jak czytamy w Nowej Księdze Tangów (Xīn Táng Shū / 新唐書) – osiedlili się w Ganzhou (甘州) i Liangzhou (涼州), w okolicach współczesnych miast Zhangye i Wuwei w chińskiej prowincji Gansu, a także w niektórych częściach regionu Alashan w Mongolii Wewnętrznej. Miało to mieć miejsce w roku 694, za panowania cesarzowej Wu Zhao (690-705). Na czele Ujgurów stał wówczas chan tegoż plemienia Jiězhī (解支), który objął rządy po swoim ojcu Bǐlì (比栗), którego z kolei ojcem był Pórùn (婆閏). Ten ostatni dowodził kontyngentem pięćdziesięciu tysięcy żołnierzy swojego plemienia, biorącym udział (w ramach chińskiej armii) w wyprawie przeciwko Aszynie Helu. Po śmierci Jiězhī, który to zmarł w roku 715, chanem Ujgurów został jego syn Fudi (伏帝). Kolejni władcy plemienia, a więc Fudi oraz jego syn Chengzong (承宗), określani są w źródłach chińskich mianem dziedzicznych przywódców plemienia oraz gubernatorów Hanhai, który to tytuł miał w tym okresie już wyłącznie charakter honorowy.
Tymczasem Tokuz Oguz raz za razem buntowali się przeciw Kök Türkom, przy czym walki z reguły toczyły się w okolicach Tuul gol. Ale w inskrypcji znad rzeki Orchon władcy Drugiego Kaganatu Turków, Bilge Kagana, który panował w latach 716 – 734, pojawiają nam się też Üç Oğuz (Trzy Oguzy). Otóż u progu lata 716 roku, niedługo przed tym, nim Aszyna Mòjílián (阿史那默棘連) został kaganem (jako Bilge Kagan), mieli oni dokonać najazdu, przy czym doszło do niego w sytuacji, gdy połowa armii Drugiego Kaganatu była akurat zaangażowana w tłumienie buntu Tokuz Oguz, więc do odparcia najeźdźców można było użyć niewielkiej liczby żołnierzy. Üç Oğuz nie wykorzystali przewagi. „Połowa ich wojska przybyła, by rabować, a połowa, by walczyć” – czytamy w inskrypcji. Ostatecznie Üç Oğuz mieli ponieść klęskę.
Kim byli owi Üç Oğuz? Niektórzy widzą w nich po prostu część Tokuz Oguz, z czym jednak trudno jest się zgodzić, jako że wyraźnie stanowią oni tu byt odrębny. Inni z kolei uważają, że kryją się za nimi Karlucy, którzy wszak również składali się z trzech plemion. Ale w tejże inskrypcji Karlucy występują kilkakrotnie pod własną nazwą, dlaczego więc w innym miejscu tej samej inskrypcji mieliby być nazywani Trzema Oguzami? Reasumując, konfederacja trzech plemion Oguzów (Üç Oğuz) bez wątpienia funkcjonowała niezależnie od Tokuz Oğuz, a przy tym nie należy utożsamiać jej z Karlukami.
Z inskrypcji Bilge Kagana dowiadujemy się z kolei, że po śmierci Kapgan Kagana (w 716 roku), gdy do władzy doszedł Aszyna Mòjílián (Bilge Kagan) i gdy Tokuz Oguz po raz kolejny podnieśli bunt, porzucili oni swe siedziby. W tejże inskrypcji możemy przeczytać, że „lud Tokuz Oguz opuścił swoją ojczyznę i wyemigrował do Chin”. Następnie pojawia się tam informacja, że Bilge Kagan skierował się z wojskiem wzdłuż Selengi. Przypomnijmy w tym miejscu, że Selenga wpada do Jeziora Bajkał, a jej prawym dopływem jest rzeka Orchon. Na przełęczy Karagan Bilge Kagan zadał klęskę Ujgurom, tak że raptem setka ich żołnierzy uciekła na wschód. Mamy tu więc do czynienia z odłamem Ujgurów, który nie wziął udziału w migracji do Ganzhou i Liangzhou, ale ostał się nad Selengą. Potem z kolei mamy informację, że gdy Bilge Kagan miał 34 lata (urodził się w roku 683), „Oguzowie uciekli i schronili się w Chinach”. Wygląda to więc tak, jakby wyruszyli wcześniej, ale nie od razu przekroczyli granicę, a uczynili to dopiero teraz, wzgl. odbywało się to na raty…
Zajrzyjmy teraz do chińskiej encyklopedii Tongdian, gdzie pojawia się informacja, iż w roku 716 do rejonu na północ od armii Dawu (大武), w obecnym okręgu Shuo, w prowincji Shanxi, przybyło pięć plemion, a mianowicie Báyěgǔ (拔野古), czyli Bayırkular, Huíhē (回纥), czyli Ujgurzy, Tóngluō (同罗), Xi (霫) i Púgù (僕固). Z kolei z Nowej Księgi Tangów dowiadujemy się, że na czele wspomnianego tu odłamu Ujgurów stał Yíjiàn Xiélìfā (夷健頡利發).
W lutym 718 roku, o czym informuje encyklopedia Tongdian, 30-tysięczna armia chińska została przesunięta na północ, celem udzielenia pomocy Dziewięciu Nazwiskom. Front trzymali tu przywódcy wymienionych wcześniej plemion i inni. Przy okazji wymienione zostają imiona tychże przywódców plemion, w tym imię przywódcy odłamu Ujgurów, które to już znamy. Następnie skoncentrowano wielką armię, która miała uderzyć na Kök Türków, którzy to poprosili wówczas chińskiego cesarza o pokój. Wkrótce Tokuz Oguz wrócili pod skrzydła Bilge Kagana. Musiało to nastąpić przed rokiem 726, jako że fakt ten został zasygnalizowany już w inskrypcji Tonyukuka,
A co działo się z tymi Ujgurami, którzy osiedlili się w Ganzhou i Liangzhou? Dodajmy, że w świetle chińskich źródeł chodzi tu o trzon plemienia. Otóż w roku 727 czterej przywódcy osiadłych tam plemion, w tym chan Chengzong, zostali fałszywie oskarżeni przez gubernatora Liangzhou o zdradę. Cesarz Tang Xuanzong wygnał Chengzonga do Lignan. Na czele Ujgurów stanął jego krewny Sīmǎ Hùshū (司馬護輸), który w odwecie w 729 roku zabił gubernatora Liangzhou, po czym poprowadził plemię do Tybetańczyków. Ścigany przez wojska chińskie, zawrócił i udał się do Mobei, podporządkowując się Drugiemu Kaganatowi Turków. Niedługo potem przywódcą plemienia został syn Chemgzonga Gǔlì Péiluó (骨力裴羅). Bilge Kagan podporządkował mu plemiona ujgurskie i koczowników z dorzecza rzeki Orchon. Dodajmy jeszcze, że nad tą częścią Ujgurów, która nie zdołała opuścić Ganzhou i Liangzhou, z uwagi na przeciwdziałanie Chińczyków, władzę objął jego brat Fudinan (伏帝難). Jemu to przysługiwał odtąd honorowy tytuł gubernatora Hanhai.
Podsumowując, Tokuz Oguz, jak wynika ze źródeł chińskich, gdzie są oni określani mianem Dziewięciu Nazwisk, a co zdają się potwierdzać inskrypcje tureckie, to konfederacja plemion, której przewodzili Ujgurzy bądź która podlegała Ujgurom. Tak było do powstania Drugiego Kaganatu Turków, bowiem później podlegała ona kolejnym kaganom Kök Turków. A jak przedstawiały się w czasach Drugiego kaganau Turków relacje na linii Ujgurzy – Tokuz Oguz?
Zwróćmy uwagę, że przez kilkadziesiąt lat zasadniczy trzon plemienia Ujgurów oraz Tokuz Oguz funkcjonowały zupełnie od siebie niezależnie. Co więcej, w Biografii Chen Zianga (陈子昂传), zawartej w Nowej Księdze Tangów, ale także w kilku innych źródłach, jak zostało to już zasygnalizowane, w kontekście wydarzeń z lat 685 – 687 pojawia się termin Dziesięć Nazwisk. Walczyli oni przeciwko Dziewięciu Nazwiskom, którzy to, jak pamiętamy, przeszli, czy też raczej zostali zmuszeni do przejścia z obozu chińskiego do obozu Kök Turków. Trudno przy tym nie odnieść wrażenia, że termin Dziesięć Nazwisk jest używany zamiennie z Huihe (回紇), jak Chińczycy nazywali Ujgurów. Że są to w zasadzie synonimy. Ale przecież – jak pisałem w pierwszej części niniejszego cyklu – już w IV wieku Ujgurzy określani byli w źródłach chińskich czasami jako Huíhé, a czasami jako Yuanhe, czy też raczej Yuan He (袁紇), gdzie Huíhé jest chińską transliteracją słowa Uigur, a Yuan He – transliteracją tureckiej nazwy On Ujgur, czyli Dziesięć Ujgurów.
Warto w tym miejscu wspomnieć, że w inskrypcji z Şine-Usu ujgurskiego władcy İl İtmiş Bilge Kagana, który panował w Kaganacie Ujgurskim w latach 747 – 759, możemy przeczytać, iż podlegali mu On Ujgur i Tokuz Oguz, a więc konfederacja dziesięciu plemion (klanów?) Ujgurów i konfederacja dziewięciu plemion Oguzów.
W perskim dziele Dżami al-tauarich, którego autorem był Raszid-al-Din Hamadani, żyjący w latach 1247–1318, przytoczona została ujgurska legenda. Otóż w kraju Ujgurów miały być dwie niezwykle duże góry; nazwa jednej to Bukratu-Bozłuk, a drugiej – Uszkun-Łuk-Tengrim. Pomiędzy tymi dwoma górami znajdowała się Góra Karakorum. Miasto, które zbudował chan Ugudej, nosi nazwę tej góry. W pobliżu tych dwóch gór znajdowała się góra zwana Kut-tag. W okolicach tych gór, w jednym miejscu było dziesięć rzek, w drugim miejscu było dziewięć rzek. W czasach starożytnych siedziba plemion Ujgurów znajdowała się nad strumieniami tych rzek, w górach i na równinach. Ci, którzy żyli wzdłuż strumieni dziesięciu rzek, nazywani byli Ujgurami, a ci, którzy mieszkali w okolicy dziewięciu rzek – Tokuz-Uigur. Te dziesięć rzek nazywało się On-Orchon, a ich nazwy w tej kolejności: Ebişlik, Ötünger, Bukız, Özkundur, Tular, Tardar, Adar, Üç Tabın, Kalancu, Ötiken.
A teraz wróćmy do informacji, którą przekazał Li Quan, którego aktywność przypadała na pierwszą połowę VIII wieku, że drogą, która prowadziła do rzeki Tuul gol (獨洛河道), docierało się do dawnej rezydencji 九姓 (Dziewięć nazwisk), 十箭 (Dziesięć strzał) i 三屈 (Trzy Qu). Ci pierwsi to z całą pewnością Tokuz Oğuz, a kolejni to zapewne On Ujgur. Charakter informacji absolutnie nie daje podstaw do przyjęcia, iż chodzi tu o obszar obejmujący de facto większość ziem tureckich, gdzie ci pierwsi to Tokuz Oguz, a ci drudzy to On Ok, którzy to od końca VII wieku funkcjonowali w ramach Kaganatu Turgeszów, jak chciał tego Zujew, wyciągając stąd wniosek, że siedziby 三屈 (Trzy Qu) musiałyby znajdować się gdzieś na południe od On Ok. Zauważmy, że wymienieni jednym tchem z Tokuz Oguz (rozumianymi jako ogół plemion Tiele z Mobei) oraz On OK (Kaganatem Turgeszów) Oguzowie musieliby być wówczas podmiotem im równorzędnym, podczas gdy dziwnym trafem nie zauważyli ich wtedy u swoich granic ani Persowie, ani Arabowie. Zujewowi umknęła też kwestia najazdu Üç Oğuz na siedziby Kök Turków, który miał miejsce w 716 roku.
Wydaje się więc, że – jeśli wcześniejsze wnioski są prawidłowe – musi tu chodzić o tereny leżące w dzisiejszej Mongolii. To gdzieś tam musiały się znajdować siedziby 三屈 (Trzy Qu), o których pisał Li Quan. Nie możemy też tracić z pola widzenia faktu, że w źródle wyraźnie mowa jest o dawnej rezydencji Tokuz Oguz, a także dwóch pozostałych wymienionych konfederacji plemion. Do tego winniśmy szukać jej w pobliżu rzeki Tuul gol. Ewidentnie chodzi tu o centrum Protektoratu Yanran.
Z dużą dozą prawdopodobieństwa możemy przyjąć, że Üç Ok pochodzili od Üç Oguz, o których mowa w inskrypcji orchońskiej i którzy to niemal na pewno byli tożsami z 三屈 (Trzy Qu), których wspomniał Li Quan w dziele Klasyczne Sekrety Wenus. Nadto Üç Oguz / 三屈 najwyraźniej musieli podlegać Protektoratowi Yanran. A czy wywodzili się oni, jak proponował Zujew, od plemienia Gūsū (姑蘇)?
Przypomnijmy, że Gūsū było jednym z plemion podporządkowanych około roku 640 Aszynie Helu, jako zastępcy (Ye Hu / 葉護) Yukuk Kagana. Sam Aszyna Helu (Uluğ İşbara) mieszkał w Duōluósīchuān (多羅斯川), czyli w północnej części Dżungarii, nad Czarnym Irtyszem. Ale jakie właściwie plemię miało swe koczowiska w rejonie Duōluósīchuān? Ze źródeł nie wynika to wprost, ale wychodzi na to, że właśnie Gūsū. Wbrew bowiem temu, co proponował Zujew, siedzib Gūsū absolutnie nie możemy doszukiwać się gdzieś w Kirgistanie, ale właśnie w sąsiedztwie Chuyue, Chumi i Karluków, które to plemiona swe koczowiska miały na południe od Mongolskiego Ałtaju. Duōluósīchuān, gdzie mieszkał Aszyna Helu, wpisuje się w to idealnie…
Warto jeszcze zwrócić uwagę na jedną rzecz – otóż obszar ten w wieku VIII, a więc w czasach niewiele późniejszych od tu omawianych, prawdopodobnie należał do ludu Az, który to zamieszkiwał wówczas przede wszystkim zachodnią Tuwę i południowo wschodnią część Republiki Ałtaju (w ich obecnych granicach). Była o tym mowa w poprzednim artykule niniejszego cyklu, iż niewykluczone, że lud Az pochodził od Altı Oguz. Czy więc Gūsū to czasem nie Altı Oguz? Oczywiście – o czym była już mowa – pochodzenie ludu Az od Altı Oguz nie jest takie oczywiste. Nie możemy bowiem wykluczyć, iż Altı Oguz to po prostu lud, który swe siedziby miał na na południe od Zachodniego Sajanu i któremu w latach trzydziestych i czterdziestych VII wieku przewodził Aszyna Hubo. W takim przypadku nie mieliby oni nic wspólnego ani z ludem Az, ani z Gūsū.
W roku 646, jak pamiętamy, Aszyna Helu podniósł bunt przeciw następcy Yukuk Kagana. Pokonany, wymykał się potem jego armii wraz ze swoimi ludźmi, po czym schronił się pod skrzydła chińskiego cesarza Tang Taizonga, któremu następnie wiernie służył. Gdy został mianowany generałem Zuǒ Xiāowèi i gubernatorem Yaochi, żołnierzy jego plemienia osiedlono w Mohe, wokół którego zaroiło się od jurt, których zresztą wciąż przybywało, bowiem Helu potajemnie ściągał tam ludzi. W Nowej Księdze Tangów wyraźnie jest mowa, iż Aszyna Helu „przewodził swojemu plemieniu” (其部落).
Wydaje się, a wręcz jestem tego niemal pewien, że owym plemieniem, od którego jurt zaroiły się okolice Mohe, było właśnie Gūsū. Zaryzykuję przy okazji kolejną hipotezę – jeśli Gūsū byli tożsami z Altı Oguz, to lud Az mógłby stanowić tę ich część, która pozostała w swych dotychczasowych siedzibach. Oczywiście, nie upieram się, że tak rzeczywiście było, zwłaszcza że swoje wątpliwości co do powiązania Gūsū z Altı Oguz przedstawiłem już wcześniej.
W roku 649, wykorzystując śmierć Tang Taizonga, Aszyna Helu przesunął się w pobliże współczesnego miasta Shuanghe, a gdy został kaganem, dowództwo nad Mohe przekazał swojemu synowi Xiyunowi, który równocześnie pełnił funkcję jego zastępcy (Ye Hu). W 656 roku, o czym też była już mowa, Mohe zdobył Zhou Zhidu, który urządził tam prawdziwą jatkę, zabijając 30 tysięcy ludzi. Czy plemię Gūsū zdołało w jakiejś formie przetrwać serię katastrof, jaka wtedy nastąpiła?
Przypomnijmy tu sobie wydarzenia z roku 711, kiedy to wojska Drugiego Kaganatu Turków, przeprawiwszy się przez Ałtaj i Górny Irtysz, rozgromiły nad rzeką Bolçu armię Turgeszów, o czym możemy przeczytać w inskrypcjach Bilge Kagana i Kül Tigina. Dodajmy, że z inskrypcji Kül Tigina dowiadujemy się nadto, że po rozgromieniu Turgeszów Turcy „urządzili lud Az”, z czego należy wnosić, iż narzucili mu nowe przywództwo. W inskrypcji Şine-Usu z kolei pojawia się informacja o pokonaniu nad tą samą rzeką przez Ujgurów w roku 752 wojsk Uç Karluk, przy czym niektórzy badacze dopatrują się tam słów Bolçu-Ogüz względnie Bolçu-Ögüzde (tekst jest niewyraźny).
Bolçu to – zdaniem większości specjalistów – wypływająca z Mongolskiego Ałtaju rzeka Ulungur He, która przepływa przez północną część Kotliny Dżungarskiej i uchodzi do jeziora Ulungur Hu. Jest ono częścią basenu bezodpływowego, ale jezioro Ulungur Hu położone jest w odległości zaledwie 2 km od koryta Czarnego Irtyszu i niejednokrotnie łączyło się z tą rzeką, dlatego też fauna wodna Ulungur He jest podobna do fauny w Irtyszu. Mówimy więc o najbliższej okolicy… Duōluósīchuān.
Ale nazwa Bolçu w inskrypcji Kül Tigina pojawia nam się jeszcze w jednym miejscu. To w Bolçu wojska Kök Turków miały odnieść zwycięstwo nad Tokuz Oguz, przy czym była to jedna z pięciu bitew stoczonych z nimi w latach 715 – 716 w przeciągu jednego roku. Czy to jedynie zbieżność nazw, czy może Gūsū po klęsce w Mohe udali się do Mobei (niekoniecznie od razu), osiedlając się pośród Tokuz Oguz? Bolçu w Mobei może być toponimem stanowiącym świadectwo pobytu tam Ogüzów z Duōluósīchuān, aczkolwiek wcale tak być nie musi…
W tym miejscu raz jeszcze zajrzyjmy do inskrypcji Şine-Usu, w której to możemy przeczytać, iż Oguzowie i Kök Turcy, którzy przebywali w Chinach, walczyli przeciwko Ujgurom. Ale co to za Oguzowie, którzy przebywali w Chinach? W sumie można zaryzykować hipotezę, iż Gūsū po klęsce w Mohe udali się po jakimś czasie do Mobei, a następnie w którymś momencie schronili się w Chinach, po czym walczyli przeciw Ujgurom, a gdy doszło do zacieśnienia relacji chińsko-ujgurskich, ruszyli na zachód. Wszystko to zdaje się układać w logiczną całość, ale sporo tu jednak luk wypełnionych spekulacjami i domysłami. Do tego łatwo znaleźć inne propozycje…
Co bowiem, jeśli Altı Oguz to jednak odłam Kök Turków, któremu w latach trzydziestych i czterdziestych VII wieku przewodził Aszyna Hubo? Dodajmy że w drugiej połowie VIII wieku Ujgurzy, o czym świadczą źródła archeologiczne, wzdłuż Chiemczika i Jeniseju wznieśli pas fortyfikacji, osłaniający ich od ludów żyjących dalej na północ (Kirgizi, Cziki, Bómǎ). Ale nazwa Altı Oguz jednoznacznie wskazuje, że chodzi o konfederację złożoną z sześciu plemion, tymczasem nazwa Üç Oğuz odnosi się do konfederacji trzech plemion. Oczywiście, nie możemy wykluczyć, że Üç Oğuz wydzielili się z Altı Oguz.
Natomiast z całą pewnością z trzech części / plemion składał się znany ze źródeł chińskich i zaliczany do Tiele lud Dōubō (都播). Nie znajdujemy Dōubō pośród plemion, które jako prowincje i prefektury weszły w skład Protektoratu Yanran / Hanhai, co może zaskakiwać. Być może pozostawali oni wówczas w zależności od Kurykanów lub Kirgizów, którzy to pod Protektorat Yanran / Hanhai podlegali?. W Nowej Księdze Tangów możemy przeczytać, iż Dōubō od północy graniczyli z Małym Morzem (zapewne chodzi o Bajkał), od zachodu z Kirgizami (Jiānkūn / 坚昆), a od południa z Ujgurami (Huígē / 回纥). Dodajmy, że wielu badaczy utożsamia Dōubō ze znanymi ze źródeł mongolskich, perskich i arabskich Tumatami. Zresztą od nich to ma pochodzić nazwa kraju – Tuwa.
Raszid ad-Din, perski mąż stanu i historyk, uważany za jednego z najwybitniejszych historyków średniowiecza, zwrócił uwagę, że w Ośmiorzeczu (Sekiz-muren), czyli w krainie ośmiu rzek, które łączą się w Jenisej, za jego czasów mieszkali Ojraci, ale w dawnych czasach żyło tam plemię Tumat. Raszid ad-Din dodaje nadto, że w czasach jemu bliższych Tumaci mieszkali w kraju Kirgizów, w pobliżu Bargudżin-Tokum (Buriacja). Mieli oni uznać nad sobą zwierzchnictwo Mongołów, ale gdy Czyngis-chan przez sześć lat był zajęty podbojem Chin, Tumaci zbuntowali się przeciw niemu. W 1217 roku Czyngis-chan zgniótł ich bunt i przywrócił swą władzę nad nimi. Jak napisał Raszid ad-Din: “oni [Mongołowie] stoczyli wielkie bitwy i podbili plemię Tumat. Jednak Boraguł-nojon zginął na wojnie. Ponieważ Tumaci byli podstępnym i złowrogim plemieniem, [Mongołowie] zabili wielu z nich.” Po podboju kraju Tumatów znaczna ich część na rozkaz Czyngis-chana została przesiedlona na południe i na wschód od pustyni Gobi.
Tumaci ewidentnie nie byli plemieniem mongolskim, jako że Mongołowie musieli się z nimi komunikować za pośrednictwem tłumacza. Z czasem jednak ulegli oni mongolizacji. Wszelkie doniesienia o Tumatach żyjących na terenie dzisiejszej Buriacji oraz Mongolii i Mongolii Wewnętrznej wskazują bowiem, że był to lud mongolski. A co z tymi Tumatami, którzy ostali się na terytorium współczesnej Tuwy? Otóż istnieją przesłanki, iż – zmieszawszy się z Czikami i częściowo Ojratami – współtworzyli oni naród Tuwińców.
Ale Tumatów spotykamy jeszcze w jednym miejscu, mianowicie na północy Jakucji. Co więcej, rzecz nie dotyczy doniesień z dawnych kronik, ale czasów niemal współczesnych. Był to bowiem najdalej na północ wysunięty naród turecki, który raptem kilkadziesiąt lat temu zatracił swą odrębność, stając się częścią narodu Sacha (Jakutów).
W tym miejscu warto odnotować ustalenia archeologów, którzy wskazują, iż w regionie na południe od Angary, na północ od Wschodniego Sajanu w wiekach XII-XIV funkcjonowała kultura ust-talkijska, która powstała w wyniku przybycia tam w XI wieku osadników ze wschodniej Tuwy. Wygląda więc na to, że w obliczu inwazji Ojratów doszło do emigracji części mieszkańców wschodniej Tuwy i że osiedlili się oni w rejonie na południe od Angary. W wyniku penetracji nowych plemion z południa na początku XV wieku nastąpiło przemieszczenie się nosicieli tejże kultury w dolinę środkowego biegu Leny. Istnieją poważne przesłanki wskazujące na to, że byli to Tumaci.
Tumaci bowiem, jak wynika ze źródeł folklorystycznych z XVIII wieku, migrowali z południa. I tak w odręcznym eseju irkuckiego radcy sądowego Iwana Ewersa, opartym na ustnych zeznaniach Jakutów, podano, że Tumaci, którzy nie chcieli być posłusznymi Mongołom, „z całymi rodzinami przenieśli się na początek rzeki Leny i przeszli jej biegiem aż do granic dzisiejszej Jakucji”. Ale czy zatrzymali się po drodze na czas dłuższy nad środkową Leną?
Otóż w jakuckim folklorze natrafiamy na ślad legendy, iż Tumaci z doliny Tujmaady zostali wypędzeni przez Jakutów, na czele których stał Omogoj Baaj, który ich pokonał. Tumaci po przegranej w wojnie z Omogojem wyemigrowali na północ w kierunku Wiliui i tam się osiedlili. Od ich potomków wywodziły się klany Tumatów, które dziś zamieszkują regiony północne Jakucji. Sądząc po tych legendach, przed przybyciem na terytorium Środkowej Leny Jakutów (Kurykanów) żyli tam Tumaci, którzy dopiero potem udali się w rejon Dolnej i Środkowej Wiliui.
Dla nas istotne jest to, że Tumaci to lud turecki, a siedziby zajmowane przez nich w X wieku, zdają się idealnie pokrywać z tymi, które zajmowali znani ze źródeł chińskich Dōubō. Brak jest jednak wskazówek, by w VIII wieku doszło do jakiejś liczącej się migracji Tumatów (Dōubō) w kierunku południowo zachodnim. Co więcej, wygląda na to, że w swej podstawowej masie pozostawali oni aż do pojawienia się tam Ojratów w swych dotychczasowych siedzibach. Żadne źródło nie wiąże też Oguzów z Tumatami. Nie oznacza to, że całkowicie odrzucam identyfikację Üç Oğuz z Dōubō, ale…
Ale mam w zanadrzu jeszcze jedną hipotezę, która wydaje się być zbudowana na najsolidniejszym fundamencie. Sądzę mianowicie, iż Üç Oguz to konfederacja plemion, które w roku 694 osiedliły się wraz Ujgurami w Ganzhou i Liangzhou, a więc Sījié (思結), Qì (契), znane z innych źródeł jako Qìyǔ (契羽) lub Qìbì (契苾), a także Hún (渾), figurujące czasami jako Tǔhún (吐浑). Nie tylko liczba ich się zgadza, jako że było ich trzy, ale także podlegały one uprzednio – wraz z On Ujgur i Tokuz Oguz – pod Protektorat Yanran.
W encyklopedii Tongdian, odnośnie plemion Sījié, a także Hún i Húxuē w czasach dynastii Sui, możemy przeczytać, że byli to koczownicy, mający swe pastwiska na południe od rzeki Tuul gol i na północ od Dàqì (大碛), czyli pasma Ałtaju Gobijskiego, rozciągającego się na północy pustyni Gobi. W jakimś momencie doszło do podziału plemienia, jako że w czasach późniejszych występują na terenie Mobei dwa plemiona Sījié. Tak więc od roku 647, gdy Chiny przywróciły swoje panowanie w Mobei, w nomenklaturze chińskiej jeden z odłamów funkcjonował jako prowincja Lúshān (卢山府), drugi zaś jako prefektura Dàilín (蹛林州).
Plemiona Protektoratu Yanran w roku 661 wypowiedziały posłuszeństwo Chinom. W następnym roku chińska armia przedsięwzięła wielką wyprawę przeciwko nim. W górach Chentej, koło Yanran, zastąpiły jej drogę wojska Sījié i innych plemion, które to jednak poniosły całkowitą klęskę i zmuszone zostały do kapitulacji. Po tym zwycięstwie chińska armia skierowała się w stronę rzeki Selengi.
Dodajmy, że pokonana armia miała liczyć aż 100 tysięcy żołnierzy i skupiać wojska wszystkich albo prawie wszystkich plemion – nie tylko z dzisiejszej Mongolii, ale też znad górnego Jeniseju. Co ciekawe, w epitafium Zheng Rentai (郑仁泰墓志铭), który dowodził wówczas armią chińską, wyszczególnione są główne składniki wojsk wroga, przy czym Lúshān jest wymieniony odrębnie. Dodajmy, że to z tymi wydarzeniami związane było przemianowanie Protektoratu Yanran na Protektorat Hanhai i przeniesienie jego centrum do plemienia Ujgurów.
W roku 668 utworzona została rezydencja Lúshān dudu (卢山都督府), która wkrótce wyłączona została spod jurysdykcji Protektoratu Hanhai, przemianowanego w roku 669 na Protektorat Anbei. Plemiona Sījié, Tǔhún (吐浑) i Qìbì (契苾) zostały w tymże roku, o czym możemy przeczytać w Starej Księdze Tangów, podporządkowane pod Liangzhou. W sumie miały one liczyć 5.048 rodzin, 17.212 ludzi, przy czym prawdopodobnie chodzi tu o liczbę żołnierzy. Rezydencja Lúshān dudu została opuszczona w latach 687 – 688, a w 694 roku wymienione trzy plemiona wraz z Ujgurami osiedliły się w Ganzhou i Liangzhou.
Nie wiemy, jaki był ich los po roku 727, jako że źródła nie dają tu jakichkolwiek wskazówek. Czy udały się one wraz z Ujgurami w dorzecze rzeki Orchon? A może pozostały w Chinach, jak się to stało z tą częścią Ujgurów, na czele której stanął Fudinan? Tak czy inaczej wzięły one udział w roku 743 w operacji przeciwko Kök Turkom, która zakończyła istnienie Drugiego Kaganatu Turków. Jak czytamy w Tang Huiyao (唐會要), wzięło w niej udział, wliczając Basmilów i Karluków, jedenaście plemion. Z pozostałych dziewięciu plemion (nazwisk) siedem to plemiona, które “zapisały się w historii kraju od początku”. Te siedem plemion to: Huihe (迴紇), Pugu (僕固), Hun (渾), Bayegu (拔曳固), Tongluo (同羅), Sijie (思結) i Qibi (契苾). Do nich doszły dwa nowe: Abusi (阿布思) i Gǔlúnwūgǔkǒng (骨崙屋骨恐).
Czasami można spotkać się z poglądem, że jest to wykaz plemion Tokuz Oguz, tyle że źródło absolutnie nie daje ku temu podstaw. Wyraźnie bowiem zaznaczono, że tylko pierwsze siedem plemion “zapisało się w historii kraju od początku” (以上七姓部。自國初以來。著在史傳). A kogo brakuje? Duōlǎngé (多覽葛), Húxuē (斛薛), Adiē (阿跌), Xījié (奚結) i Báixí (白霫), a także – prawdopodobnie – Sījié-Dàilín (思結 / 蹛林州). Niektóre z wymienionych plemion przewijały nam się wcześniej w kontekście Dziewięciu Nazwisk. Dodajmy, że w Nowej Księdze Tangów znajdujemy informację, iż Sījié i Xījié wystawiły połączoną armię liczącą 20.000 żołnierzy. Przy okazji podano, że Sījié zajmowali pierwotne siedziby Yantuo.
Nie ulega przy tym wątpliwości, że informacje, które odnajdujemy w inskrypcjach tureckich z pierwszej połowy VIII wieku, odnoszące się do Tokuz Oguz, a w szczególności do walk Kök Türków z Tokuz Oguz w latach 715 – 716, nie mogą dotyczyć plemion Sijie-Lúshān, Qi (Qibi) i Hun, które to w tym czasie przebywały w Ganzhou i Liangzhou.
Ale idźmy dalej… Oto bowiem w inskrypcji tariackiej ujgurskiego władcy İl İtmiş Bilge Kagana, pochodzącej z połowy VIII wieku, w kontekście wydarzeń rozgrywających się w roku 746 (w roku psa, według kalendarza chińskiego), pojawia się wzmianka: „Oddział Igdir przybył ponownie”. Plemię Igdir znane jest jako jedno z plemion Oguzów, a konkretnie – bloku Üç Ok (Trzy Strzały). Dodajmy, że na terenie Turcji, Iranu, Azerbejdżanu i Turkmenistanu do dziś występują liczne toponimy ukute od nazwy plemienia Igdir.
W tym miejscu warto przyjrzeć się bliżej okolicznościom rozgromienia Drugiego Kaganatu Turków. W następstwie burzliwych wydarzeń, o których za chwilę, powstał Kaganat Ujgurów, którego pierwszym władcą został Kutlug Bilge Kül, znany ze źródeł chińskich jako Guli Peiluo (骨力裴羅), który to pochodził z rodu Yaglakar uruğu. Ale po kolei…
Otóż w 742 roku doszło do rebelii Basmilów, Ujgurów i Karluków. Przywódca złożonej z pięciu plemion konfederacji Basmilów został najwyższym chanem, przywódca Ujgurów – wschodnim jabgu, a przywódca Karluków – zachodnim jabgu. Jeszcze zimą 743/744 roku panowała zgodna współpraca – stojący na czele Ujgurów Kutlug Bilge Kül zabił Ozmışa Kagana, będącego ostatnim władcą Wschodnich Turków z rodu Aszyna, próbującego z pomocą Chin wskrzesić Drugi Kaganat. To wtedy Ujgurzy ponownie objęli w posiadanie Otüken, w tym w szczególności dolinę rzeki Orchon. Wkrótce jednak zwycięzcy skoczyli sobie do gardeł, przy czym najpierw Ujgurzy i Karlucy wspólnie wystąpili przeciw Basmilom. Kutlug Bilge Kül został kaganem, a jego syn, Bayan Çor (przyszły İl İtmiş Bilge Kagan), stanął na czele – jak czytamy w inskrypcji – „wchodniej części”. Skoro Ujgurzy (On Ujgur) objęli w posiadanie dolinę rzeki Orchon, to domyślamy się, że chodzi o Tokuz Oguz, którzy generalnie mieli swe koczowiska w dorzeczu Tuul gol.
Kutlug Bilge Kül Kagan poprowadził wojska przeciw Basmilom. Jak zapisano w inskrypcji, „ujarzmił władcę i lud Basmilów”. Później zbuntowali się Karlucy (üç Karluk / Trzy Karluki), którzy uciekli na zachód, na ziemie On Ok. Ale Kutlug Bilge Kül Kagan ze swoim wojskiem ich dopadł i uczynił swymi poddanymi. Przywódca Karluków został zabity. Wszystkie plemiona, które wcześniej podlegały władcom Drugiego Kaganatu Turków, w tym także Tatarzy (Tokuz Tatar / Dziewięciu Tatarów), uznały nad sobą władzę Ujgurów. Ale dla nas rzecz najważniejsza – wzmianka o przybyciu Igdir w inskrypcji tariackiej umieszczona jest zaraz po informacji o ujarzmieniu Basmilów a przed ucieczką Karluków.
Wspomnijmy w tym miejscu jeszcze dokument tybetański, będący kopią raportów wywiadowczych dla kagana Ujgurów, sporządzonych zapewne gdzieś około połowy lat sześćdziesiątych VIII wieku. Co zawiera ów dokument? Otóż pięciu różnych wysłanników kagana opisało plemiona, które mijali po drodze, uzupełniając to zasłyszanymi informacjami na temat ludów ościennych. Jest więc w dokumencie wymienionych wiele plemion, z których niestety sporej części nie jesteśmy w stanie zidentyfikować. Ale jest tam m.in. mowa o pięciu plemionach Basmilów, przy czym przy okazji zawarto opis znanych nam już wydarzeń, które doprowadziły do powstania Kaganatu Ujgurów. Według tegoż dokumentu, Basmilowie mieli wówczas zostać „rozproszeni i zamienieni w niewolników”.
Odnajdujemy też w dokumencie trzy plemiona Karluków, które miały zamieszkiwać obszar na zachód od Kïzïl Küšü i Kara Küšü (nie udało się na ich temat nic ustalić). Aktualnie Karlucy mieli posiadać armię liczącą 8 tysięcy żołnierzy i walczyć z Turgeszami i Tadżykami. Na wschód od nich (raczej na wschód od Karluków, a nie na wschód od omawianych wcześniej Kïzïl Küšü i Kara Küšü, aczkolwiek nie jestem tego pewien), zwracając się w stronę Kraju Ujgurów, było terytorium plemienia Og rag, które identyfikowane jest z plemieniem Oghraq, o którym pisał Mahmud al-Kaszgari. Na północny wschód od niego było plemię Ibilkor, które – jak zapisano – wyłoniło się z Turków Külüg čor i posiadało armię liczącą tysiąc żołnierzy. Na północny zachód od niego swe siedziby miało z kolei plemię, którego nazwę odczytać możemy jako Pečeneg (Pieczyngowie).
Pieczyngowie mieli mieć armię liczącą 5 tysięcy żołnierzy i walczyć (aktualnie?) z Ujgurami. Na zachód od Pieczyngów rozciągały się siedziby plemienia, którego nazwę możemy odczytać jako Alayondluq. O plemionach żyjących na północ od Alayondluq (za łańcuchem górskim) najwyraźniej niewiele udało się ujgurskiemu szpiegowi, który był autorem tej partii informacji, dowiedzieć, bowiem przytacza on jakieś niestworzone historie o ludziach ze stopami wołów i z owłosionymi ciałami, jedzących ludzkie mięso. Gdzieś też tam mieli żyć „dzicy Turcy”. Gdzie więc swoje siedziby mieli ówcześnie Pieczyngowie i Alayondluq? Wydaje się, że siedzib Alayondluq winniśmy szukać gdzieś w okolicach Ałtaju, natomiast Pieczyngowie zamieszkiwali tereny na wschód od nich.
Przypomnijmy, że pod koniec VIII wieku bądź na początku wieku IX Pieczyngowie pojawili w rejonie na wschód od Uralu, w sąsiedztwie Chazarów, gdzie założyli sporej wielkości państwo i skąd podjęli następnie ekspansję na obszary stepowe dzisiejszej Ukrainy. Ale inny odłam Pieczyngów, a także wspomniani Alayondluq w składzie Üç Ok współtworzyli w tym czasie państwo Oguzów.
Ale kiedy właściwie Pieczyngowie, Alayondluq oraz Igdir stali się składowymi Üç Ok? A może któreś z nich pochodziło / pochodziły od Kök Türków (Turków-Aszyna), wypchniętych z Otüken przez Ujgurów? A może wszystkie trzy? Tego nie wiemy, ale tak czy inaczej mamy podstawy sądzić, że przed podjęciem wędrówki na zachód, a być może także w trakcie jej trwania Üç Ok wchłonęli szereg innych plemion albo jakieś odpryski plemion. Zwróćmy uwagę, że poza wymienionymi przed momentem plemionami w składzie Üç Ok odnajdujemy też na przykład Bayandur, którego inny odłam współtworzył Konfederację Kipczaków.
Wojciech Kempa
Przeczytaj również:
Wspieraj niezależne wydawnictwo:
Podoba Ci się to co robimy? Wesprzyj projekt Magna Polonia!
