W 744 roku zniknął ze sceny Drugi Kaganat Turków, zastąpiony przez Kaganat Ujgurów. W efekcie przez kolejne niemal sto lat na mongolskich stepach panowali Ujgurzy, do czasu gdy ponieśli druzgocącą klęsce z rąk Kirgizów.
Wydarzenia, które doprowadziły do upadku Drugiego Kaganatu Turków i powstania Kaganatu Ujgurów, opisałem szczegółowo w artykule Oguzowie – Üç Oğuz / Üç Ok. Nie będę tu do tego wracał i od razu przejdę do wydarzeń, które nastąpiły potem.
W roku 747 zmarł Kutluk Bilge Kül Kağan. Jego następcą został jego syn Bayan Çor, który odtąd występował jako İl İtmiş Bilge Kagan i który w źródłach chińskich występuje jako Yīngwǔ kèhán (英武可汗). Ustanowił on swoim zastępcą (Jagbu) swojego starszego brata, z czym najprawdopodobniej wiązało się przywództwo nad Tokuz Oguz. Tay Bilge Tutuk, czyli ów starszy brat, nie zamierzał pogodzić się z tym, że to nie on będzie kagaem. W ten sposób w Kaganacie Ujgurów doszło do krwawej walki o władzę. Co więcej, już wcześniej konfederacje plemienne Üç Karluk i Tokuz Tatar, czyli trzech plemion Oguzów i dziewięciu plemion Tatarów, sprzymierzyły się, wypowiadając posłuszeństwo kaganowi.
W 749 roku Bayan Çor ruszył przeciwko dowodzonym przez jego brata wojskom Sekiz Oğuz i Tokuz Tatar. Szczegółowy opis tych wydarzeń znajdujemy w inskrypcji Şine-Usu. Wynika z niego, że walki te toczyły się nad brzegami Selengi, w stosunkowo niewielkiej odległości od Jeziora Bajkał i zakończyły się klęską wojsk Tay Bilge Tutuka. Ale spróbujmy się jeszcze zastanowić, dlaczego pojawia się nam tu nazwa Sekiz Oğuz, sugerująca, iż chodzi o konfederację złożoną z ośmiu plemion Oguzów. Najprostsze wytłumaczenie jest takie, iż w buncie wzięło udział osiem plemion konfederacji Tokuz Oguz, a jedno pozostało wierne kaganowi. Tak to też najczęściej jest interpretowane. Czy słusznie? Trudno powiedzieć…
W 750 roku wyprawił się Bayan Çor przeciw Czikom, którzy żyli w sąsiedztwie Kirgizów, nad górnym Jenisejem, na terenie dzisiejszej Tuwy. Pokonał ich w bitwie nad rzeką Kem (Jenisej), po czym mógł zająć się sprawami wewnętrznymi, przystępując do reformy państwa.
Jak czytamy w inskrypcji tariackiej, plemiona północne otrzymał w zarząd jego młodszy syn, który odtąd występował pod imieniem Tölos Ulug Bilge Çad. Podlegali mu m.in. mieszkańcy Çabış i Sengün oraz ludy Tokuz-Bayırku, Kayra, Basmıl, Tokuz-Tatar i inne. Z kolei na południu rządził odtąd najstarszy syn kagana, Bilge Tarduş Uluğ Bilge Yabgu. Podlegały mu m.in. ludy Tongra, Ediz, Kayabart i Üç Karlukar.
Bayan Çor doprowadził do końca budowę nowej stolicy kaganatu, miasta Ordu-Balık, która wzniesiona została w dolinie rzeki Orhon i której budowę rozpoczął Kutlug Bilge Kül Kağan. Stała się ona w pełni rozwiniętym miastem, leżącym obok świętego dla Turków Ötüken. Do pracy przy jej budowie zatrudniono specjalistów chińskich i sogdyjskich. Zewnętrzne mury miejskie, zbudowane z czerwonej cegły poza miastem, otoczone były prostokątnymi rowami. Wolnostojąca warownia miejska z wieżą strażniczą i dwoma bramami, w której mieszkał kagan i jego świta, została również ufortyfikowana murami. Około siedem lat po wybudowaniu Ordu-Balık nad rzeką Selengą założono miasto Bay-Balık (Bogate Miasto). Do tych prac również zaangażowano chińskich i sogdyjskich mistrzów.
Jednakże Tokuz Oguz, z którymi kagan po ostatnim buncie obszedł się nadzwyczaj łagodnie (jak na tamtejsze standardy) nie zaprzestali knowań. W 752 roku wysłali posłów do Kirgizów, by przy ich pomocy wyzwolić się spod władzy kagana. Wkrótce dołączyli do nich także Karlucy. Bayan Çor ruszył ze swą armią w kierunku północno zachodnim. Część sił pod wodzą Tutuka (tysiąc żołnierzy), wspartych przez Azów, posłał przeciw Czikom, którzy zostali pobici. Sam na czele sił głównych skierował się przeciwko Kirgizom, którzy przebywali w Kögmen (region Sajanów na terenie dzisiejszej Tuwy). Rozgromił ich armię, a ich chanowi ściął głowę. Następnie skierował się na południe. Przeprawił się przez Irtysz, po czym nad rzeką Bolçu zadał klęskę Karlukom. Z kolei ruszył na Turgeszów, których również sobie podporządkował, po czym raz jeszcze pokonał Karluków – w Yogarı-Yarış, na terenie dzisiejszej Dżungarii. Kaganat Ujgurów rozciągał się odtąd na ogromnym obszarze.
Tymczasem w coraz większym chaosie pogrążały się Chiny. W 755 roku rebelię wszczął generał An Lushan (安禄山), który osiągnął wysoką pozycję, zasłużywszy się w obronie północno-wschodniej granicy kraju przed Kitanami. 16 grudnia An Lushan ruszył na stolicę kraju, Chang’an. W zdobytym Luoyang 5 lutego 756 roku ogłosił się cesarzem. Wkrótce ruszył w kierunku przełęczy Tong. Kiedy An Lushan, występujący teraz jako cesarz Yan (燕), zdobył przełęcz Tong, cesarz Tang-Xuanzong (唐玄宗) opuścił Chang’an.
W sierpniu 756 roku zmarł Tang-Xuanzong. Jego następca Tang-Suzong (唐肅宗) postanowił zwrócić się o pomoc do kagana Ujgurów, wysyłając swojego kuzyna Li Chengcai (李承寀), księcia Dunhuang i Pugu Huai’en jako emisariuszy. Bayan Çor przystał na propozycję sojuszu z Tangami i wysłał swojego syna z wojskiem, by pomógł Tangom pokonać ich wrogów.
Przymierze chińsko-ujgurskie przypieczętowane zostało małżeństwami. Bayan Çor wydał swoją córkę, ujgurską księżniczkę Pijię (毗伽公主), za księcia Li Chengcai (李承采). Z kolei chińska księżniczka Ningguo 寧國公主, córka cesarza Tang-Suzonga, poślubiła Bayan Çora.
Tymczasem najstarszy syn kagana, Ulug Bilge (Chińczycy zapisywali jego imię w brzmieniu Gǔduōlù Píjiāquè / 骨咄祿毗伽闕), który nosił tytuł jabgu, czyli wedle zapisów chińskich yèhù (葉護), wcześniej przez trzy lata toczył wojnę z Báxīmì (拔悉密), czyli Basmilami, których to ostatecznie pokonał. Teraz wyruszył na czele czterech tysięcy jeźdźców z generałem Dìdé (帝德) do ówczesnej kwatery głównej cesarza Tang-Suzonga, mieszczącej się w Fengxiang (鳳翔), we współczesnym Baoji, aby dołączyć do elitarnych sił wiernych dynastii Tang, przybyłych z obwodu Ānxī (安西) i Regionów Zachodnich (Xīyù / 西域).
Cesarz Suzong obiecał, że siły ujgurskie będą mogły plądrować region Chang’an po jego odzyskaniu. Chiński kanclerz Li Mi (李泌) zasugerował, aby siły te zostały użyte najpierw do ataku na bazę wojsk An Lushana w Fanyang, aby wyeliminować możliwość ściągnięcia posiłków. Cesarz Suzong postanowił jednak najpierw zaatakować Chang’an.
Siły wierne Tangom odbiły Chang’an jesienią 757 roku. Ujgurzy mieli zamiar plądrować Chang’an, ale Li Chu (李俶), przyszły cesarz Tang-Daizong (唐代宗), przebłagał ujgurskiego księcia Ulu Bilge Yabgu, aby nakazał siłom ujgurskim odstąpienie od plądrowania, wskazując, że jeśli plądrowanie zostanie przeprowadzone, ludność Luoyang będzie stawiała silniejszy opór. Przekonał ostatecznie Ujgurów, by zamiast tego splądrowali Luoyang.
Po bitwie o Luoyang Ujgurzy przez trzy dni plądrowali miasto, aż do momentu gdy uzyskali duże ilości jedwabiu. Za udzieloną pomoc Tangowie wysłali im 20.000 rolek jedwabiu i obdarzyli ich honorowymi tytułami. Dodatkowo handel końmi został ustalony na 40 rolek jedwabiu za każdego konia. Według niektórych badaczy była to ukryta forma trybutu na rzecz Ujgurów ze strony cesarza, który nie czuł się w Chinach na tyle silny, by móc sprawować rządy bez oparcia się na Ujgurach.
W 758 roku Bayan Çor ponownie wyprawił się przeciw Kirgizom, zabił kirgiskiego chana i ustanowił na jego miejsce chana o imieniu Bilge Tong Erkin (Píjiā Dùn Xiéjīn / 毗伽頓頡斤). Kagan zmarł latem 759 roku podczas uroczystości zorganizowanych dla uczczenia tego zwycięstwa. Jego następcą pierwotnie wyznaczony został Bilge Tarduş Ulug Bilge, jednakże kaganem został Bögü Tigin, który wcześniej występował jako Tölos Ulug Bilge Çad, a odtąd jako Bögü Kağan, znany ze źródeł chińskich jako Dēnglǐ kèhán (登裏可汗). W Starej Księdze Tangów czytamy: „Najstarszy syn, yèhù, został zabity jako pierwszy, więc jego najmłodszy syn, Dēnglǐkèhán został ustanowiony następcą”.
Wkrótce zgłosił się do niego Shi Chaoyi (史朝義), syn Shi Siminga (史思明), chińskiego generała, który przyłączył się do buntu wznieconego przez jego przyjaciela, An Lushana, o czym była mowa wcześniej. Po śmierci An Qingxu (安慶緒), syna An Lushana, Shi Chaoyi, występował jako cesarz dynastii Yan, którą ustanowił An Lushan i która wciąż kontrolowała część terytorium Chin. Rebelianci zdołali odzyskać m.in. Luoyang.
Był to rok 762. Młody kagan, przekonany, że dynastia Tang jest bliska upadku, skierował stutysięczną armię na granicę z Chinami. Wieść o tym dotarła do Tang-Daizonga, który przysłał emisariusza, by przypomniał mu swoją przyjaźń z nieżyjącym bratem kagana i by prosić o sojusz. Li Kuo (李适), naczelny dowódca sił Tang i zarazem przyszły cesarz Tang-Dezong (唐德宗), spotkał się z kaganem 12 listopada 762 roku w jego obozie niedaleko Hebei i zdołał skłonić go, by zaatakował siły rebeliantów. Jednak kilku członków jego personelu zostało aresztowanych, poddanych torturom i zabitych z powodu sporu w protokole spotkania między młodym księciem a kagananem. To zapoczątkowało nienawiść Li Kuo do Ujgurów, która trwała do końca jego życia.
Tymczasem Shi Chaoyi został rozgromiony przez połączone siły Bögü Kağana i jego teścia Pugu Huai’en (僕固懷恩) z plemienia Pugu, jednego z dziewięciu plemion Tokuz Oguz. Ujgurzy ponownie splądrowali Luoyang. Ludzi chroniących się do świątyń buddyjskich Ujgurzy żywcem spalili, zabijając w sumie ponad 10 tys. osób. Tangowie byli zmuszeni wypłacić 100.000 kawałków jedwabiu, aby skłonić ich do opuszczenia Chin.
Bögü Kağan powrócił na step 8 kwietnia 763 roku. Ta zwycięska wojna jeszcze bardziej umocniła wpływy ujgurskie w regionie. Ale w trakcie tej wyprawy doszło też do zdarzenia, które zapoczątkowało poważne przemiany religijne w Kaganacie Ujgurów. Bögü Kağan spotkał bowiem w Luoyang czterech manichejskich kapłanów, w tym niejakiego Ruixi (睿息). Zainteresował się ich religią i zabrał ich do Ordu-Baliq, po czym sam przeszedł na manicheizm, ogłaszając go w 763 roku religią państwową. Wykorzystując swoje wpływy, występował jako obrońca manichejczyków i w 768 roku poprosił Tang-Daizonga o ponowne otwarcie manichejskich świątyń w imperium. Cesarz to zrobił, choć nie sympatyzował z manichejczykami, ale poczuł się zmuszony do wydania pozwolenia, do czego doszło w 771 roku.
Wcześniej Bögü Kağan pozwolił kontyngentowi Ujgurów dołączyć do Tangów, którzy w latach 765-768 odpierali inwazję sił tybetańskich. Pomimo formalnego sojuszu Ujgurzy raz za razem najeżdżali chińskie terytoria. 22 lutego 778 roku najechali Taiyuan, raniąc i zabijając prawie 10.000 żołnierzy Tang.
Koncentrując swoją uwagę na chińskim teatrze działań, Bögü Kağan jakby mniej interesował się tym, co działo się w świecie tureckim. Skorzystali z tego Kirgizi, których znaczenie poczęło rosnąć, a także Karlucy, którzy – uniezależniwszy się od Ujgurów – w 766 roku zniszczyli Kaganat Turgeszów.
Ale plemiona Ujgurskiego Kaganatu chciały najeżdżać i plądrować Chiny. Böğü Kağan, który miał słabą osobowość, spełniał te życzenia plemion. Jego wezyr, Tun Baga Tarkan, sprzeciwiał się temu. Nie podobało mu się, że Ujgurzy plądrują, masakrują cywilów, niszczą miasta i burzą świątynie religijne. Tym barbarzyńskim zachowaniom starał się też zapobiegać doświadczony teść kagana.
Po śmierci Tang-Daizonga w 779 roku wyznawcy manicheizmu namawiali Bögü Kağana do przeprowadzenia inwazji na Chiny. Doszło do kłótni, w trakcie której Tun Baga Tarkan, który nie chciał, aby to wszystko, co działo się wcześniej, się powtórzyło, zabił Böğü Kagana, po czym sam ogłosił się kaganem. Nie wywodził się on z rodu Yaglakar uruğu, ale jako że był on adoptowany przez kagana, uznawany jest za kolejnego jego przedstawiciela.
Tun Baga Tarkan przyjął tytuł Alp Kutlug Bilge. W źródłach chińskich występuje on jako Chángshòu Tiānqīn kèhán (长寿天亲可汗). Dążył on do ograniczenia wpływów wodzów plemiennych Tokuz Oguz i innych. Zabiegał też o to, by ściągnąć do kraju Ujgurów, którzy licznie osiedlili się w Chinach, gdzie zajmowali się handlem, dochodząc nierzadko do ogromnych majątków.
Tun Baga Tarkan Kağan był zaciekłym wrogiem manicheizmu. Pierwsze co zrobił jako kagan, to przywrócił dawne wierzenia i zniósł ochronę nad mieszkającymi w Chinach manichejczykami i Sogdyjczykami. W 780 roku wielu Ujgurów i Sogdyjczyków zostało zabitych, gdy opuszczali Chang’an, stolicę Chin, chcąc ze zgromadzonymi dobrami przenieść się na ziemie Kaganatu Ujgurów. Wśród zabitych był wuj kagana Tudun. Tun Baga Tarkan zażądał od cesarza zadośćuczynienia, a cesarz zgodził się zapłacić żądaną kwotę w złocie i jedwabiu.
Kagan, pomimo napięć oraz faktu, iż ówczesny cesarz Tang-Dezong, miał uraz do Ujgurów po wydarzeniach z 762 roku, o których to była już mowa, utrzymywał bliskie relacje z Chinami. Nie chcąc zaogniać stosunków z potężnym sąsiadem, cesarz, choć początkowo się wzbraniał, ostatecznie zgodził się wydać za kagana swoją córkę. W efekcie w 788 roku księżniczka Xiánān (咸安) została żoną kagana.
W grudniu 789 roku, Tun Baga Tarkan zmarł, a jego następcą został jego syn, znany ze źródeł chińskich jako Pànguān Tèlēi (泮官特勒), który to przyjął teraz tytuł Külüg Baga Kağan, a według źródeł chińskich: Zhōngzhēn kèhán (忠貞可汗). Panował on bardzo krótko, bowiem już w marcu 790 roku został zamordowany, a władzę objął jego brat, który był oskarżany, iż maczał palce w zamachu na brata. Toygun, który się zebrał, by zatwierdzić nowego kagana, ogłosił kaganem Ur Çora, kolejnego z braci, który był jeszcze dzieckiem.
Ur Çor Kağan, ze źródeł chińskich znany jako Fèngchéng kèhán (奉诚可汗), został ostatecznie kaganem dzięki interwencji wojska, na czele którego stał prowincjonalny dowódca Ujgurów Inançu Bilge, który w źródłach chińskich występuje jako Xiégànjiāsī (頡幹迦斯). On to odtąd sprawował faktyczne rządy w państwie (w źródłach chińskich jego funkcja określana jest terminem dàxiāng / 大相).
Tymczasem w 789 roku Tybetańczycy oraz sprzymierzeni z nimi Karlucy i Turcy Báifú (白服突厥) zaatakowali okręg Běitíng (北庭), na terenie dzisiejszego regionu autonomicznego Sinciang (Xīnjiāng / 新疆), czyli we współczesnych północno-zachodnich Chinach. Dodajmy, że Ujgurzy uważali okręgi Běitíng i Ānxī za swoich wasali i nakładali na nie podatki. Nadto swe koczowiska miało tam, zależne od Ujgurów, plemię Shātuó (沙陀), we wcześniejszych źródłach występujące pod nazwą Chǔyuè (處月). Liczyło ono ponad 6.000 namiotów.
Chińczycy zwrócili się o pomoc do Ujgurów. Armią ujgurską, która przybyła im z pomocą, dowodził Inançu Bilge. Został on jednak pokonany. W maju 790 roku gubernator (jiédùshǐ / 節度使) okręgu Běitíng Yáng Xígǔ (楊襲古) został rozgromiony i z resztką swych wojsk (2000 ludzi) wycofał się do Xīzhōu (溪州鄉). Běitíng poddał się Tybetańczykom, także Shātuó im się poddali.
Jesienią 790 roku Inançu Bilge powrócił na czele armii ujgurskiej liczącej kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy. Wraz z wojskami Yáng Xígǔ podjął on próbę wyparcia Tybetańczyków z okręgu Běitíng, zostali oni jednak rozgromieni. Yáng Xígǔ chciał się ponownie wycofać do Xīzhōu, ale Inançu Bilge zwabił go do ujgurskiej stolicy i zabił.
Klęskę Ujgurów wykorzystali Karlucy, którzy ponownie zajęli dolinę rzeki Fútú (浮圖). Jak donosi Stara Księga Tangów, Ujgurzy wpadli w panikę i ewakuowali owce i konie z północno-zachodnich rubieży do rejonów leżących na południe od stolicy kraju. Klęski w wojnach z Tybetańczykami, Karlukami, ale także Kirgizami nadszarpnęły autorytet Ujgurów.
W tym momencie zaczęła coraz mocniejszym blaskiem świecić gwiazda klanu Xiádiē (硖跌), z plemienia Ediz (chiń. Ādiē / 阿跌), jednego z dziewięciu plemion Tokuz Oguz. Syn jego przywódcy, przyszły kagan (Alp Külüg Bilge Kağan) poprowadził armię przeciwko Tybetańczykom. Odzyskał Běitíng, po czym ruszył ocalić oblężoną Kuczę, ważny ośrodek na jedwabnym szlaku, wzmiankowany w poprzednich artykułach. Potem pomaszerował do Perłowej Rzeki (Zhēnzhū hé / 珍珠河), pokonał Karluków i Turgeszów, rozszerzając granice aż do doliny Fergany w Azji Środkowej.
W 795 roku zmarł Ur Çor Kağan. Był on ostatnim kaganem z rodu Yaglakar uruğu. Zmarł on bowiem w młodym wieku i nie pozostawił po sobie potomka. Władzę w Kaganacie objął, wybrany przez Toygun, Kutluk Bilge Kağan z plemienia Ediz. Ze źródeł chińskich dowiadujemy się, że przywódca klanu Xiádiē, z plemienia Ādiē, Gǔduōlù (骨咄禄), został ustanowiony kaganem jako Huáixìn kèhán (怀信可汗). W inskrypcji Karabalsagun jest on też tytułowany Gök Kağanem.
Kutluk Bilge Kağan w źródłach przedstawiany jest jako dobry organizator i sprawny administrator. Z inskrypcji Karabalsagun dowiadujemy się, że zadał on klęskę Kirgizom, którzy wcześniej mocno dawali się we znaki Ujgurom. Z kolei ruszył on na Beşbalık, w dzisiejszym regionie Sinciang (Xīnjiāng), gdzie pokonał Tybetańczyków i Karluków. „Armia turecka napotkała w Urgu armię wroga. Armia turecka zajęła połowę Beşbalıka i oblegała drugą połowę. Następnie Gök Kağan poprowadził dużą armię na wroga. Zniszczył ich dowódców i odbili miasta” – czytamy w inskrypcji Karabalsagun. Źródła chińskie donoszą, że Huáixìn kèhán wielokrotnie pokonał Tybetańczyków, przejmując regiony, które uprzednio podlegały Tangom. W ten sposób został kaganem Mobei i Regionów Zachodnich.
Po tej wyprawie kagan zmarł. Był to rok 805. Kolejnym władcą Kaganatu Ujgurów został Alp Külüg Bilge Kağan, występujący w źródłach chińskich jako Ténglǐ kèhán (滕里可汗). W okresie swoich rządów wiele energii wkładał w rozwój handlu. Z tego powodu za jego panowania tradycyjna kultura nomadów i wojowników została zepchnięta na dalszy plan. W 806 roku zgodził się on złożyć hołd Chinom i odtąd Kaganat Ujgurów był chińskim wasalem.
Külüg Bilge Kağan był też kolejnym władcą Ujgurów, który przeszedł na manicheizm, mocno popierając tę religię, zarówno na terenie kaganatu, jak i poza jego granicami. Sfinansował on budowę wielu świątyń manichejskich w Chinach, w tym w stołecznym Chang’an. Manichejczycy, będący ambasadorami Ujgurów w Chinach, zaczęli udzielać finansowego wsparcia chińskim przedsiębiorcom.
Panowanie Alp Külüg Bilge Kağana to generalnie czas pokoju, ale stoczył on jedną zwycięską wojnę, o której donosi inskrypcja Karabalsagun. Otóż Tybetańczycy oblegli Kuczę. Kagan pospieszył z odsieczą i rozgromił Tybetańczyków.
Alp Külüg Bilge Kağan zmarł w roku 808. Jego najstarszy brat, który został jego następcą, Alp Bilge Kağan, w źródłach chińskich występujący jako Bǎoyì kèhán (保义可汗), uznawany jest za ostatniego wielkiego kagana Ujgurów. Już wcześniej odniósł on wielkie zwycięstwa nad Tybetańczykami i Karlukami, o czym była już mowa.
W pierwszych latach swoich rządów uznawał on zwierzchnictwo Chin, z czasem jednak zaczął prowadzić niezależną politykę. Pokonał Tybetańczyków w Běitíng, Kuczy i innych miejscach. Ujarzmił Karluków, po czym rozgromił armię tybetańską w Yúshù (于术). Zwycięstwo to rozszerzyło sferę wpływów Ujgurów o Hotan, w południowej części Kotliny Kaszgarskiej. Następnie pomaszerował na zachód, do doliny Fergany, w Azji Środkowej. Tam starł się z siłami kalifatu.
Podczas swojego panowania nieustannie odnawiał propozycje poślubienia księżniczki z chińskiego pałacu, ale chińska strona konsekwentnie odrzucała te jego zabiegi. Doszło do tego, że kagan zagroził Tangom wojną, jeśli nie zgodzą się na małżeństwo z chińską księżniczką. Ostatecznie Tang-Muzong pozwolił księżniczce Yong’an (永安) poślubić ujgurskiego władcę, jednak zanim doszło do ślubu kagan zmarł.
Alp Bilge Kağan zmarł w 821 roku. Po nim panował jego syn Küçlüg Bilge Kağan, w źródłach chińskich występujący jako Chóngdé kèhán (崇德可汗). Zwrócił się on do Tang-Muzonga (唐穆宗), który właśnie zasiadł na cesarskim tronie, o rękę chińskiej księżniczki. Prośba ta została przyjęta z zadowoleniem i ujgurska delegacja, na czele której stał odpowiedzialny za prowadzenie polityki zagranicznej w Kaganacie Ujgurów Yīnánzhū (伊难珠), z darami, na które składało się 20.000 koni i 1000 wielbłądów, udała się do chińskiego pałacu. Cesarz postanowił wydać za kagana córkę Tang-Xianzonga, księżniczkę Tàihé (太和), po czym wysłał Hu Zhenga (胡证) i Li Xiana (李宪), by eskortowali ją do stolicy Ujgurów.
Po ślubie odwiedził go muzułmański podróżnik Tamim ibn Bahr, który odnotował, że kagan miał osobistą armię liczącą 12.000 żołnierzy, a ponadto 17 dowódców, z których każdy miał 13.000 żołnierzy. Z relacji Tamima ibn Bahra wynika, iż manicheizm powszechnie był już wówczas wyznawany przez Ujgurów.
Tymczasem znów doszło do wojny z Tybetańczykami, z którymi sprzymierzyli się Karlucy. Co więcej, przeciwko kaganowi zbuntował się jego syn. Küçlüg Bilge Kağan zmarł w 824 roku. Władzę w kaganacie objął jego brat Kasar Tigin, występujący odtąd jako Kasar Kağan, czyli znany ze źródeł chińskich Zhāolǐ kèhán (昭禮可汗).
Poślubił on księżniczkę Tàihé, która wcześniej była żoną jego brata, a zarazem poprzednika. Kraj tymczasem pogrążony był w chaosie, buntowały się kolejne plemiona. W 832 roku kagan został zabity przez swoich podwładnych, a jego następcą został jego bratanek, Külüg Tigin, czyli – według Chińczyków – Hú Tèqín (胡特勤), który stał na czele buntowników i który odtąd występował w chińskich źródłach jako Zhāngxìn kèhán (彰信可汗).
Gdy tylko Külüg Tigin doszedł do władzy, podjął działania mające celu odnowienie bliskich relacji z Chinami. Ale po śmierci Kasar Kağana w chińskim pałacu odbyła się wielka ceremonia żałobna i ogłoszono trzy dni żałoby. Z biegiem czasu zdołał się on jednak wkupić w łaski cesarza.
Jednakże nadmierna lojalność ujgurskiego kagana wobec Chin zaczęła wywołać niepokoje wśród ujgurskiej szlachty i Sogdyjczyków, którzy zdominowali szlaki kupieckie i handel na terenie kaganatu. Począł rozwijać się ruch niepodległościowy. Poparcie ujgurskiego kagana dla działań chińskiego cesarza Tang-Wenzonga (唐文宗), który dążył do uczynienia z języka chińskiego lingua franca, wymagając od tureckich kupców mieszkających wzdłuż granicy nauki języka chińskiego, jeszcze bardziej pogłębiło te tendencje.
W 839 roku kagan wykrył spisek na jego życie – przywódcy Ujgurów Cháigé (柴革) i Sogdyjczyków Ān Yǔnhé (安允合) przygotowali plan zabicia Külüga. W tej sytuacji kagan kazał zabić obu buntowników. Rewolta jednak się rozszerzała. Szczególnie Ujgurzy, którzy wszak byli twórcami kaganatu, czuli się w obowiązku przeciwstawić się temu, co się dzieje. Przewodził im Urungu Sangun z ujgurskiego klanu Kürebir, w źródłach chińskich nazywany Juéluówù (掘羅勿)
Z kolei do walki stanęli Shātuó. W obliczu nieuchronnej katastrofy Külüga Tigin popełnił samobójstwo. Z pomocą 20.000 jeźdźców Shatuo z Ordos władzę przejął Kürebir Urungu Sangun, który uczynił kaganem Kasara (chiń: Kèsà kèhán / 㕎馺可汗) z klanu Yaglakar uruğu, który to jednak był marionetką w jego ręku. W tym samym roku nastał głód i epidemia, spotęgowane przez szczególnie srogą zimę, w wyniku czego wyginęła większość inwentarza żywego, na którym opierała się gospodarka ujgurska.
Rządom klanu Kürebir, wspieranym przez Shātuó, sprzeciwił się ujgurski dowódca Külüg Baga Sangun, który w 840 roku uciekł do Kirgizów, zwracając się do nich o pomoc. Ci na czele 100-tysięcznej armii wkroczyli do stolicy Ujgurów, Ordu-Baliq, którą splądrowali. Zrównali z ziemią także inne miasta. Zabili kagana, zabili Kürebir Urungu Sanguna.
Külüg Baga Sangun, który sprowadził Kirgizów do Mobei, został przez nich ustanowiony dowódcą doliny Orchon. Kirgizi bowiem nie byli zainteresowani kolonizacją ziem zniszczonego Kaganatu i zadowalała ich jedynie polityczna dominacja. Ale Ujgurzy nie chcieli żyć pod jarzmem Ujgurów i w efekcie w lwiej części porzucili mongolskie stepy.
Jak czytamy w Starej Księdze Tangów, piętnaście plemion, którym przewodził Páng Tèqín (庞特勤) z klanu Xiádiē, udało się na tereny Karluków, inni uciekli do Tybetańczyków i do Ānxī. W 843 roku Ujgurzy, którym przewodził Páng Tèqín, czyli Huáijiàn kèhán (怀建可汗), zajęli Karasahr i Kuczę, odbierając je Imperium Tybetańskiemu.
Inaczej potoczyły się losy tych plemion, na czele których stanęli Üge Kağan (chiń: Wūjiè kèhán / 烏介可汗) oraz Wàméisī (嗢沒斯), którego imię w języku tureckim prawdopodobnie brzmiało Ormış. Wàméisī, jak się zdaje, pochodził z rodu Yaglakar uruğu i był bratem kagana zabitego przez Kirgizów. Wraz z przywódcami Chixin (赤心) i Pugu (僕固) oraz szlachetnym Najiachuo (那頡啜) poprowadził około 30.000 Ujgurów do Tiande (天德軍), przygranicznego miasta Tangów, we współczesnym Bayan Nur, w Mongolii Wewnętrznej. Chciał on dostać się do Chin, ale cesarz Tang-Wuzong nakazał zamknięcie granic.
Trzynaście plemion, które wciąż pozostawały w Mobei i które liczyły około 100.000 osób, wybrały tymczasem kaganem kolejnego syna zmarłego w roku 821 Alp Bilge Kağana. Odtąd występował on jako Üge Kağan. Wkrótce również i on ruszył na czele plemion, które obrały go kaganem, na terytorium Chin, żądając uznania go za legalnego kagana, a także odstąpienia terenów wraz z miastem Zhènwǔ (振武), we współczesnym Hohhot, w Mongolii Wewnętrznej, skąd mógłby rozpocząć działania mające na celu odbudowę Kaganatu Ujgurów. W odpowiedzi cesarz zakazał mu wkraczania na terytorium Chin i poprosił księżniczkę Taihe o osobisty powrót do Chang’an w celu złożenia raportu o położeniu Ujgurów.
Wiosną 842 roku Wàméisī, będąc przekonanym, że przywódca Chixin nie będzie wobec niego lojalny, przekazał Tian Mou (田牟), który dowodził obroną Tiande, że szykuje on ze swoimi ludźmi atak na miasto. Tian Mou zwabił przywódców Chixin i Pugu w pułapkę i zabił ich. Najiachuo zabrał część niedobitków Ujgurów i uciekł na wschód. Latem 842 roku Wamosi, który w tym momencie miał pod swoją komendą 2200 ludzi ujgurskiej szlachty, otrzymał od cesarza azyl, ale w zamian miał bronić chińskiej granicy przed napierającymi grupami Ujgurów, w szczególności przed Üge Kağanem.
W lutym 843 roku Üge Kağan przypuścił atak na Zhènwǔ. Ale na miejscu pojawiły się wojska chińskie, którymi dowodzili generał Shi Xiong (石雄) i Zhūxié Chìxīn (朱邪赤心), przeprowadzając niespodziewany kontratak. Przybył również Wàméisī wraz z żołnierzami z plemion Qibi, Shatuo i Tuyuhun. W bitwie, która miała miejsce 13 lutego 843 roku, armia dowodzona przez Üge Kağana została rozgromiona, tracąc podobno 10.000 zabitych.
Üge Kağan uciekł do Wschodnich Tatarów (Hēichēzi Dádá / 黑车子达怛). Jeszcze przez trzy lata kontynuował walkę z Tangami i Kirgizami. Zginął w 846 roku w Górach Altaju. Jego następcą został jego młodszy brat, znany ze źródeł chińskich jako Èniǎn kèhán (遏捻可汗). Miał on przy sobie już tylko 5 tysięcy wiernych towarzyszy.
Dołączył z nimi do plemienia Kùmò Xī (庫莫奚), na czele którego stał Shuò Shělǎng (碩舍朗). Ale wkrótce chiński generał Zhāng Zhòngwǔ (張仲武) rozgromił Kùmò Xī i Èniǎn kèhán zmuszony był szukać schronienia u ludu Shiwei. Wysłał on do Tang-Xuānzonga emisariusza, że chciałby złożyć mu hołd. Ale w drodze powrotnej emisariusz został zatrzymany przez Zhāng Zhòngwǔ, który kazał mu zabić kagana. Ten, gdy dowiedział się, że Chińczycy nie zamierzają dać mu spokoju, uciekł, pozostawiając swoich ludzi przy Shiwei.
Tymczasem w 857 roku ta część Ujgurów, na czele której stał Huáijiàn kèhán (Páng Tèqín), otrzymała królewskie uznanie od dynastii Tang. W tym czasie ich stolicą był Karasahr (Yanqi). W 866 roku Zhāng Yìcháo (张义潮), jiédùshǐ (节度使), czyli gubernator okręgu (dowództwa armii) Guīyì (归义), polecił ówczesnemu kaganowi Ujgurów, którym był Púgùjùn (僕固俊), by wystąpił zbrojnie przeciwko Tybetańczykom, którzy okupowali Xīzhōu (Gaochang). Ujgurzy zdobyli Xīzhōu, Tingzhou (Beşbalık lub Beiting), Changbaliq (w pobliżu Urumczi) i Luntai (Bugur) z obwodu Guīyì. Stolica Ujgurów została przeniesiona do Xīzhōu. W taki oto sposób Ujgurzy zajęli te tereny, na których żyją po dzień dzisiejszy.
Ale w IX – XI wieku istniało jeszcze jedno państwo utworzone przez Ujgurów. Duża liczba Ujgurów napłynęła bowiem w latach czterdziestych IX wieku do chińskiej prowincji Ganzhou. Początkowo uznawali oni nad sobą zwierzchnictwo Tybetańczyków. W 848 roku Zhāng Yìcháo, wykorzystując konflikty wewnętrzne w Tybecie, wszczął powstanie, które poparły wszystkie grupy etniczne, i wkrótce obalił rządy Tybetańczyków. W taki sposób powstał okręg wojskowy Guīyì, któremu początkowo podlegały także plemiona Ujgurów.
Nie jest jasne, kiedy Ujgurzy z Ganzhou uniezależnili się od Guīyì, prawdopodobnie w latach siedemdziesiątych lub osiemdziesiątych IX wieku. Zbudowali oni w Shāndān (山丹) ogromne miasto, które zajmowało powierzchnię 25 kilometrów kwadratowych. Zostało ono zbudowane na wzór dawnej stolicy Chanatu Ujgurskiego. Populacja kraju miało sięgać 300.000 osób.
Pod koniec X wieku znaczącą rolę zaczęło odgrywać w korytarzu Hexi państwo Xīxià (西夏), założone przez Tangutów, którzy w VIII wieku osiedlili się w zakolu Huang He. Początek XI wieku stał pod znakiem wojen Ujgurów z Ganzhou z Kitanami i Tangutami. W 1028 r. Xixia przypuściła niespodziewany atak na Ganzhou, w wyniku czego funkcjonujące tam państwo Ujgurów przestało istnieć.
Część Ujgurów z Ganzhou udała się wówczas na zachód, dołączając do swych pobratymców, Ujgurów-Xīzhōu (Kočo). Inna część ruszyła na południowy zachód, do Shazhou (沙州), czyli współczesnego Dunhuang (敦煌), w Gansu. Ci ostatni zajęli terytorium rozciągające się między od Dunhuang do Kotliny Cajdamskiej i od Hotan po Cercen, Ruoqiang i Lop Nur. Z czasem zaczęli oni być nazywani Żółtogłowymi Ujgurami (Huángtóu Huíhé / 黃頭回紇). Od nich to prawdopodobnie pochodzi współczesny lud Yughur (裕固族).
Wojciech Kempa
Przeczytaj również:
Wspieraj niezależne wydawnictwo:
Podoba Ci się to co robimy? Wesprzyj projekt Magna Polonia!
